Kio estas la amo?

Akilo kaj la Testudo promenas laŭ la marbordo, kiam elegante vestita sinjoro atingas la plaĝon kaj infanineto kuras al li, sinĵetante inter liajn brakojn.
- Testudo: Estas belega, kiam oni vidas tiun intensan sentimenton inter gefiloj kaj gepatroj, ĉu ne?
- Akilo: Vi plene pravas, kara Testudo! Mi memoras pri kiam mi junis kaj alvenis mia patro hejmen. La amo ĉiam belas!
- Testudo: Ja! Mi rimarkis, ke vi uzis la vorton "amo".
- Akilo: Jes. Kial?
- Testudo: Estas temo, kiun mi tre ŝatas. Oni uzas la vorton "amo" kaj por la gepatraj rilatoj kaj por la amrilatoj.
- Akilo: Vere! Ĉu tio estas problemo?
- Testudo: Tute ne! Tamen, ĉu vi priskribus la amon de amrilato same al la amo de gepatra rilato?
- Akilo: Kio signifas "gepatra rilato"? Ĉu vi celas indiki la rilaton inter gepatroj kaj gefiloj?
- Testudo: Ekzakte.
- Akilo: Nu, respondante al via demando... Ne, mi tute ne opinias, ke tiu estas la sama amo. Tamen, estas similecoj inter la du "amoj".
- Testudo: Do, vi pensas, ke la amo inter du samaĝuloj estas malsimila ol tiu inter du nesamaĝuloj?
- Akilo: Ne nur. Mi ne opinias, ke la diferenco inter la du amoj estas la aĝo. Pensu pri la amo, kiu povas estiĝi inter du nesamaĝaj personoj eĉ ne familie interrilataj. Tiu estas tute simila al la amo inter du amantoj.
- Testudo: Tamen, estas io, kion mi ne komprenas el via opinio. Laŭ nia lingvo, du amantoj estas du personoj, kiuj amas. Se ni asertas, ke gepatro amas sian gefilon kaj male, tiam ni estas asertanta, ke ambaŭ estas amantoj krom amatoj, ĉar ili interamas!
- Akilo: Vere. Sed estas diferenco. Kiam mi diras "amantoj", mi celas diri "du personoj, kiuj plenkreske amas unu la alian".
- Testudo: Ĉu plenkreske? Kion vi celas diri?
- Akilo: Se morgaŭ mi renkontus Aleksian, tiu belega ino, kiun vi sendube konas, kaj mi kaj Aleksia komencus percepti fortan sentimenton unu por la alia, tiam tiu estus plenkreska amo. Se poste mi havus gefilon kun ŝi, tiam la amo por nia gefilo ne estus plenkreska, estus tre forta sentimento, kiun ni ĉiam nomas amon, sed estas alia speco da amo. Kaj la samon mi povas diri pri miaj gepatroj. Mi amas ilin, sed estas malsimila speco da amo ol tio, kion mi sentus por Aleksia.
- Testudo: Lasu min mire rimarki tiun ĉi interesegon por Aleksia, kara Akilo! Mi tute ne sciis tion. Nu, ĉiukaze mi ne devus miri: efektive, Aleksia estas unu el la plej grandaj inoj.
- Akilo: Ja! Estas tre... tre elstara ino; kaj eble...
- Testudo: Kaj eble vi devus kuri post al ŝi, anstataŭ ĉiam resti kun mi!
- Akilo: Ja! Sed... ĉu vi memoras, kiam vi vidas belegan floron? Ĝia beleco povas esti granda kaj nur egalata de ĝia fragileco. Nature, ni volus tuŝi ĝin, sed vi timus ruinigi ĝin. Do, mi preferas postkuri viajn paradoksojn, kiuj montras alian netuŝeblan belecon: la vereco.
- Testudo: Bone. Mi ne volas devigi vin diri ion. Ni reiru al nia hodiaŭa temo.
- Akilo: Konsentite!
- Testudo: Mi esprimos la temon per unuopa demando: kio estas la amo?
- Akilo: Dependas de tio, pri kio vi parolas.
- Testudo: Ni komencu de la ĝenerala rilato. Antaŭe vi asertis, ke estas similecoj inter la du specoj da amoj, ĉu ne?
- Akilo: Jes. Ni prenu vian klasifikon: la gepatra amo kaj la amrilato. Laŭ mi la ĉefa diferenco estas seksa.
- Testudo: Kion vi celas diri?
- Akilo: Ekzemple, kiam knabo amas knabinon, tiam li havas seksan inklinon al ŝi, de kiu li esperas precipe plezuron. Anstataŭe, inter gepatro kaj gefilo ne estas seksa inklino. Tiu ĉi estas la ĉefa diferenco.
- Testudo: Do, vi asertas, ke la amo estas konsistigita de du partoj: ankoraŭ-ne-difinita-parto kaj la seksa parto, ĉu ne? Krome, vi asertas ke la simileco inter la gepatra amo kaj la amrilato baziĝas sur la ankoraŭ-ne-difinita-parto kaj tio, kio mankas en la gepatra amo, estas la seksa allogo. Ĉu mi miskomprenis?
- Akilo: Tute ne!
- Testudo: Kiam knabo amas knabinon, ĉu li ĉiam perceptas seksan allogon?
- Akilo: Ne. Mi ne opinias tion. Multfoje estas seksa allogo, sed ne ĉiam. Fakte, kutime oni konsideras pli pura amon, kiam la amo ne baziĝu sur la nura seksa allogo.
- Testudo: Kion signifas "pli pura"?
- Akilo: Amo pli pura estas amo, kiu malpli multe baziĝas sur la sekseco. Alie estas nur sekseco.
- Testudo: Se mi ne miskomprenis, ju pli pura amo estas, des pli malmultan sekceson ĝi implicas, ĉu ne?
- Akilo: Jes.
- Testudo: Tamen, se la nura diferenco inter gepatra amo kaj amrilato estas la seksa allogo, kiel vi mem antaŭe diris, la plej pura amo estas la gepatra.
- Akilo: Kial?
- Testudo: Ĉar ĝi estas la plej malmulte seksa amo. Pli bone, la gepatra amo ne implicas seksan allogon, kiel vi mem asertis.
- Akilo: Mi komprenis. Do, jen paradokso...
- Testudo: Ĉu paradokso? Kial? Vi ne agnoskas la ekstreman purecon de la gepatra amo?
- Akilo: Ne... jes. Nu... Flanke, mi agnoskas, ke la gepatra amo estas tre pura. Sufiĉas observi la konduton de multaj gepatroj, kiuj farus ĉion por siaj gefiloj. Aliflanke, la intenseco kaj la pureco de kelkaj amrilatoj estas nenegebla.
- Testudo: Kion vi celas diri?
- Akilo: Kiel mi aludis antaŭe, la malplej puraj amoj estas tiuj, kiuj tute baziĝas sur la nura sekseco.
- Testudo: Kial, viaopinie?
- Akilo: Ĉar la seksa allogo estas instinkta kaj pli multe rilata al nia besta parto. Krom tio estas nia menso kaj nia menso kapablas sperti purajn sentimentojn, kiuj tute ne baziĝas sur la sekseco. Do, se du personoj interamas krom la seksa sfero, ili spertas ion pli mensan ol korpa, kio ne dependas de nura instinkta, nome aŭtomata, mekanismo.
- Testudo: De via vidpunkto, ĉiam elstaras la fakto, ke la plej pura amo estus gepatra, ĉar ĝi ne implicas ian ajn seksecon. Kaj, konsidere ke la sekseco implicas instinktan, aŭtomatan konduton, tiam la gepatra amo estas tute ne aŭtomata, sed konscia, ĉu ne?
- Akilo: Mi agnoskas, ke de miaj vortoj dedukteblas tio, kion vi ĵus asertis. Tamen, mi ne konsentas kun tio.
- Testudo: Ĉu ne? Tiam io en via vidpunkto ŝanĝindas. Mi klopodos helpi vin kompreni tion, kion vi povus ŝanĝi. Viaj premisoj estis tri. Unue, la amo konsistigas el du partoj: seksa parto kaj neseksa, mensa parto. Due, la diferenco inter la gepatra amo kaj amrilato estas, ke la amrilato ĉiam implicas la seksecon, dume la gepatra tute ne implicas tion. Trie, la pureco de amo dependas de ĝia malproksimeco de la seksa allogo. Krome, vi opinias, ke la amo inter du personoj povas esti tre pura, kvankam inter ili estas seksa allogo. Kompreneble, la tri premisoj kontraŭas vian opinion. Aŭ vi ŝanĝas vian opinion, aŭ vi ŝanĝas almenaŭ unu el viaj premisoj.
- Akilo: Mi ne scias, kian premison mi volas ŝanĝi. Kiam mi unuope observas ilin, ili ŝajnas al mi plene konsenteblaj.
- Testudo: Ŝajnas al mi, ke la tria premiso estas la plej kontraŭa al via opinio pri la pureco en la amrilatoj. Klare, se vi supozas kaj ke la seksa malproksimeco implicas purecon kaj ke la amaj rilatoj, kiuj enhavas seksan allogon, povas esti tre puraj, tiam vi tuj atingas paradokson. La du premisoj estas kontraŭaj.
- Akilo: Ja. Mi vidas tion.
- Testudo: Nu... kiun vi forigos aŭ nur ŝanĝos?
- Akilo: Pri la pureco de kelka amrilato mi ne povas dubi. Do, mi devas ŝanĝi la trian premison.
- Testudo: Ĉu vi volas tute forigi aŭ nur ŝanĝi ĝin?
- Akilo: Mi ne scias kiel ŝanĝi ĝin. Sed mi eĉ ne volas forigi ĝin.
- Testudo: Kial?
- Akilo: Ĉar mi volis diri ion pri la pureco de la amo. Laŭ mi, kiam oni parolas pri la pureco de io ajn, ni implicite rilatas al ĝia difino. Ekzemple, se mi parolus pri salo, kiel la natria klorido, la ordinara kuira salo, mi povus paroli pri ĝia pureco. Kiam mi aĉetus paketon da kuira salo, mi povus demandi: ĉu tiu ĉi salo estas pura natria klorido? Aŭ, kia estas la pureco de tiu ĉi salo? Tiel mi celus demandi, ĉu la salo enhavu aliajn salojn aŭ nur la natrian kloridon. Ju pli pura la kuira salo estas kompare al la natria klorido, des pli tiu salo estas konsistigita de nura natria klorido. Sed la kontrolado de tiu pureco, implicus, ke ni konus la difinon de la natria klorido. Alie, kiel rekoni la natrian kloridon de aliaj saloj? Kiel mezuri la purecon de la aĉetita salo?
- Testudo: Tre interesa, kara Akilo. Do, vi asertas, ke preciza difino de la amo implicus la koncepton de la pureco.
- Akilo: Jes.
- Testudo: Tamen, via antaŭa tria premiso, pri la pureco kiel malproksimeco de la seksa allogo, implicus, ke la amo estu nur mensa. Do, la alia parto de la amo, tiu parto kiun ni nomis ankoraŭ-ne-difinita, estus mensa. Speco da mensa allogo, kiu, tamen, povus montriĝi sendepende de la aĝo, de la seksa allogo, de la parenceco kaj tiel plu.
- Akilo: Jes... iel mi agnoskas vian deduktaĵon. Fakte, oni eĉ diras frazojn kiel "mi amas tiun artiston", kiu sendube rilatas al ia mensa rilato, ĉar kutime ni ne rekte rilatas al la artisto, kiun ni ŝatas. Ni rilatas al liaj artaĵoj. Memkompreneble, en tia rilato, la amo tute ne implicas la seksecon.
- Testudo: Mi opinias, ke alvenis la ĝusta momento por alfronti la difinon de tiu parto de la amo, kiu ne rilatas al sekso.
- Akilo: Bone. Sed mi ne scias, kiel difini ĝin.
- Testudo: Komence ni startis de la diferencoj inter la gepatra amo kaj la amrilato. Nun ni faru la malon. Kiaj estas la similecoj?
- Akilo: Ĉu ni amas gefilon aŭ gepatron ĉu ni amas alian personon, ĉiam ni ne volas perdi la personojn, kiujn ni amas. Pro la amo, kiun ni sentas, ili estas tre gravaj por ni. Ilia manko estas granda sufero.
- Testudo: Mi rimarkis ion en viaj vortoj. Vi diris, ke "pro la amo, kiun ni sentas, ili estas gravaj por ni". Ĉu vi certas pri tio?
- Akilo: Jes. Kiel ne?
- Testudo: Mi celas diri, ke povus esti eĉ la malo: pro ilia graveco por ni, ni amas ilin.
- Akilo: Ĉu vi celas diri, ke ni amas iun, ĉar ni perceptas ties gravecon?
- Testudo: Mi celas montri ke ezkistas du eblecojn: aŭ la graveco dependas de la amo aŭ la amo dependas de la graveco. Vi elektis la unuan. Kial?
- Akilo: Ĉar mi ne multe interesiĝas pri tiuj, kiujn mi ne amas. Aŭ pli bone, mi interesiĝas pli multe pri tiuj, kiujn mi amas, kaj parencoj kaj aliuloj.
- Testudo: Laŭ via respondo, la mondo estus dividebla laŭ du klasoj: tiuj, kiujn vi amas, kaj la aliuloj. Pri la unuaj vi interesiĝas kaj pri la duaj ne. Do, la unuaj estas gravaj por vi kaj la duaj tute ne aŭ nur malmulte.
- Akilo: Kompreneble.
- Testudo: Tamen, ĉu vi konsentas, ke oni povas koni novan personon, kiun antaŭe ni tute ne amis kaj poste ni ekamas? Do, tiu persono pasas de klaso al la alia, de viaj negravuloj al viaj gravuloj.
- Akilo: Jes.
- Testudo: Kaj tamen, se tiu persono estis ne amata kaj do ne grava por vi, kiel ĝi povas iĝi amata kaj do grava por vi?
- Akilo: Kiam mi ekkonas tian personon, mi ekamas ties personecon, graviĝante por mi.
- Testudo: Kial? Kial tiu persono graviĝus por vi?
- Akilo: Ĉar mi ekamus lin.
- Testudo: Kial vi ekamus lin?
- Akilo: Nu... la faktoroj, kiuj kaŭzas enamiĝon, povas esti multaj, sed ne ĉiam ni konscias pri ili.
- Testudo: Mi volas montri al vi mian vidpunkton, kara Akilo.
- Akilo: Bonege!
- Testudo: Vi asertas, ke kiam neamato iĝas amato de ni, pro ne klarigitaj faktoroj, li aŭtomate iĝas gravulo por ni. Do, kaj la amo kaj la gravecon, kiujn ni sentas por li, estas strikte interrilataj kaj ne povas esti amo sen graveco, ĉu ne?
- Akilo: Sendube.
- Testudo: Krome, vi supozas, ke, ne nur amo kaj graveco estas strikte interrilataj, sed ankaŭ ke la unua, kiu aperas en ni, estas la amo kaj sekve aperas la graveco, ĉu ne?
- Akilo: Precize.
- Testudo: Do, la amo implicas la gravecon. Sed kio pri la malo? Ĉu la graveco implicas la amon?
- Akilo: Ne. Kial? Estas multaj personoj, kiuj estas gravaj por ni, sed ni tute ne amas ilin.
- Testudo: Kiuj estas la personoj, kiujn ni ne amas malgraŭ ilia negraveco?
- Akilo: Simple. Pensu pri labordonanto. Li estas tre grava por laboranto, sed kutime oni ne asertas, ke la laboranto amas la labordonanton. Kaj kio pri kuracisto? Li estas tre grava por nia sano, tamen kutime oni ne amas lin.
- Testudo: Mi komprenas viajn ekzemplojn, tamen ili ne pruvas, ke la graveco ne implicu la amon.
- Akilo: Kial?
- Testudo: Ĉar la graveco estas tre abstrakta koncepto. Ĝia komplekseco montriĝas kiam oni faras kelkan pli realan ekzemplon. Ekzemple, skribilo estas grava por verkisto. Sed eĉ ties kuracisto gravas. Do, ĉu la skribilo kaj la kuracisto apartenas al la sama klaso, la gravaĵoj?
- Akilo: Jes. Pro difino. Ambaŭ estas gravaj.
- Testudo: Ja, tamen la partoj de nia vivo, pri kiuj ili gravas, estas tute malsimilaj. Fakte, por la verkisto, skribilo gravas pri lia verkado; la kuracisto gravas pri lia saneco. Tial, kvankam ambaŭ esta gravaj, la skribilo kaj la kuracistoj gravas pri malsimilaj partoj de nia vivo.
- Akilo: Ĉu vi celas diri, ke la personojn, kiujn ni amas, estas gravaj nur en apartaj partoj de nia vivo?
- Testudo: Respondu vi al via demando. Se vi estus verkisto, ĉu via amato gravus pri la verkado?
- Akilo: Eble jes. Anstataŭe, ju pli multe mi amas tiun personon, des pli multe tio influos mian verkadon.
- Testudo: Kompreneble, sed kio pri la nura skribado? Mi celas demandi, ĉu skribilo kaj amato influas la saman parton de nia vivo?
- Akilo: Tio povas okazi. Ekzemple, se la amato de la verkisto estas fonto da inspiro por li. Tial, kaj la amato kaj la skribilo influos la skribadon de la verkisto.
- Testudo: Jes. Tamen, pensu bone pri tio, ĉu skribilo povas influi kiel amato?
- Akilo: Ne... amato povus havi pli grandan sferon da influo sur la verkisto. Finfine, kiel mi jam diris, amato povas esti fonto da inspiro. Malofte skribilo estas tiel inspira kiel amato.
- Testudo: Do, vi agnoskas, ke skribilo kaj amato malsimile influas la verkiston. Kvankam la ĝenerala parto de lia vivo povas esti influita kaj de la skribilo kaj de la amato, la specifaj influoj apartenas al tre malsimilaj klasoj. Bona skribilo permesas pli fluan vortigon de liaj pensoj, dume amato influas tion, kion la verkisto skribos aŭ eĉ la maniero per kiu li skribos. Persono povas influi laŭ multegaj manieroj la verkon. Kaj la samo ne direblas por la skribilo.
- Akilo: Nepre.
- Testudo: Do, ĉu vi konsentas, ke la skribilo estas ekzemplo de io, kio gravas por la verkisto kaj tamen apartenas al alia sfero de graveco kompare al tiu de amato?
- Akilo: Absolute.
- Testudo: Kiam mi demandis al vi, ĉu povas esti eĉ la malo, tio estas, ke la graveco implicas la amon, tiam vi neis tion: ni ne amas la tutajn personojn, kiuj gravas por ni. Tiel vi asertis, ĉu ne?
- Akilo: Jese.
- Testudo: Tamen, ni montris, ke la graveco estas pli kompleksa koncepto kaj estas multaj specoj da gravecoj, unu por ĉiu parto de nia vivo. Kaj ni faris la ekzemplon de la skribilo kaj la amato de la verkisto.
- Akilo: Bone.
- Testudo: Nun vi povas verŝajne ŝanĝi vian opinion pri la aserto, ke la graveco implicu la amon, ĉu ne?
- Akilo: Kiel?
- Testudo: Nu... sufiĉus aserti, ke la graveco en specifaj partoj de nia viva implicas la amon.
- Akilo: Vi celas diri, ke, kvankam veras, ke ni ne amas ĉiujn la gravajn personojn de nia vivo, kiam kelkaj el ili tuŝas specifan parton de nia vivo, tiam ni ekamas ilin.
- Testudo: Tio estas unu el la eblecoj. Aŭ la amo implicas la gravecon aŭ la graveco implicas la amon. Mi nur montris, kiel eblus la dua okazo.
- Akilo: Tamen, se la dua okazo verus, tiam ni devus kompreni, kiaj estas la partoj de nia vivo, kiujn devas esti tuŝita de nia gravulo por akiri amon.
- Testudo: Ja. Tiu estas ne simpla tasko. Ni devas esti paciencaj kaj kuraĝe devas daŭrigi nian esploron.
- Akilo: Konsentite. Sed de kio ni startas por malkovri tiajn specialajn partojn de nia vivo?
- Testudo: Mi proponas la jenan: ni daŭru serĉante la similecojn inter la gepatra amo kaj la amrilato.
- Akilo: Pri kio vi pensas?
- Testudo: Kio estas la plej granda influo, kiun amato kutime kaŭzas en la vivo de la amanto?
- Akilo: La amanto sentas sin bone, kaj mense kaj korpe. Tio estas la kialo de la graveco, kiun ni atribuas al la amatoj. Tio estas la kialo, pro kiu mi antaŭe asertis, ke la amo implicas la gravecon kaj ne la malo. Malgraŭ tio, ni montris, ke verŝajnas eĉ la malo. Do mi ne scias kiel pluiri.
- Testudo: Tial, la amanto sentas sin tre bone, pli bone ol antaŭ ami kaj esti amata. Ĉu tiu ĉi bonega sento estas egala inter gepatra amo kaj amrilato?
- Akilo: Ne... mi ne pensas. Jen, eble alia diferenco inter la du specoj da amoj estas precize la jena: la gepatra amo ne kapablas sentigi tiun senton da kompleteco, kiun oni sentas kun la alia speco da amo. Kiam du geknaboj interamas, tiam ili perceptas senton da kompleteco, kiel la kunulo estu mankanta kaj esenca peco de si mem. Kiam ni amas gepatron aŭ gefilon, tiam ni ne perceptas tian kompletecon.
- Testudo: Ĉu vi estas asertanta, ke la amo inter du geknaboj estas pli grava ol la gepatra amo?
- Akilo: Ne... mi ne volas diri tion. Mi ne vidas, kiel mi povus mezuri la gravecon de la du specoj da amo. Sed, sendube la amo inter la geknaboj estas io, kio kutime pli profunde atingas nian personecon.
- Testudo: Pro tio, kion vi asertas, ŝajnas ke la ĉefa diferenco inter la gepatra amo kaj la amrilato estas diferenco de influo sur nia vivo. Verŝajne la partoj de nia vivo influita de la du specoj da amoj estas malsimilaj. Iel simile al la ekzemplo de la skribilo kaj de la amato. Kompreneble, la komparo havas limojn, sed en ambaŭ la okazoj, estas diferencoj pri la sfero da influo.
- Akilo: Jes. Se mi pensas pri mia vivo, sendube mi povas aserti, ke, kvankam mi agnoskas la gravecon kaj de miaj gepatroj kaj de miaj amatoj, mi sendube sentas, ke miaj amatoj estis malsimile influaj. Eble tute ne kompareble.
- Testudo: Ĉu tute ne kompareble?
- Akilo: Nu... ju pli longe mi pensas pri tio, des pli klara iĝas mia opinio. Gepatroj kaj amatoj povas kelkfoje havi surmetiĝantajn gravecojn. Ekzemple, la gepatroj sendube gravas pri la studado de la persono. Ili estas tiuj, kiuj ekde la unuaj lernejaj jaroj, instigis la infanon al la lernado. Tamen, kiam poste ni kreskas kaj ekamas iun, tiu povas same instigi nin al la lernado. Kaj, se tiu instigo gravas por ni, klare kaj la gepatroj kaj la amato havus similan influon kaj gravecon en tiu specifa parto de nia vivo. Same, gefilo povas instigi gepatron al la lernado. Kaj jen alia surmetiĝo da gravecoj.
- Testudo: Laŭ viaj lastaj argumentoj, estas diferenco inter la gepatra amo kaj la amrilato: diferencoj pri la influo de la amatoj sur la amanto. Krome, la influo, kiun povas atingi la amo inter du geknaboj, estas io, kio kompletigas la amanton kaj tial ĝi malsimilas al la gepatra amo. Viaopinie, de kio dependas tiu ĉi sento de kompleteco?
- Akilo: Mi ne vere scias... sed kiam ni ne havas tian specon da amo, ni estas iom solaj. Mi opinias, ke la termino "gekunulo" bonu, ĉar tia amo, la amrilato, baziĝas precize sur la bezono de kunpartigi la propran vivon kun aliulo, kiu povu kompreni nin pli produnfe ol tio, kio kutime okazas.
- Testudo: Ĉu vi opinias, ke tiu ĉi estas la diferenco da influo, kiun ni serĉis?
- Akilo: Verŝajne. La deziro de kunpartigi la propran vivon kaj la sekva bezono de komprenado por ne senti sin solaj en tiu ĉi mondo, kiu povas esti tre malmilda, tre kruda. Ni ĉiuj, sendepende de la raso, la sekso, la religio aŭ la kulturo, ni ĉiuj pli aŭ malpli frue atingas la samajn demandojn pri nia vivo. La dubo pri nia ekzisto en tiu ĉi izolita sfero, kiu flosas en la plej malhela kaj malvarma dezerto. La unuopa varmo, kiun oni povas percepti, devenas de nia koro, kiam ni amas kaj estas amataj. Tiel, kiel papilio fluganta tra malvarma nokto, ni atingas la lumon kaj brakumas ĝin plejeble forte, ĝuante la varmon, kiun ĝi donacas al ni.
- Testudo: Belege. Sed, de kiel vi priskribas tion, tiu ĉi kunpartigo kaj komprenado povas esti plenumita de ĉiu persono, kiu volas akcepti nian kunpartigon kaj kapablas kompreni nin, ĉu ne?
- Akilo: Jes.
- Testudo: Do, kial vi anstataŭe vidas ĝin kiel diferencon inter la gepatra amo kaj la amrilato? Eĉ gepatro povas kunpartigi kaj esti komprenema.
- Akilo: Vere. Kaj pli precize: la gepatroj estas tiuj, kiuj ekde la komenco kunpartigas sian tutan vivon kun la gefiloj kaj male.
- Testudo: Tial, la nura difereco estas en la komprenado. Ĉu vi opinias, ke la gepatroj ne povas kompreni gefilon kiel alia geknabo povus?
- Akilo: Ja. Sendube, la komprenado de la gepatroj pri ties gefiloj estas granda, sed kutime ne ĝusta por sentigi kompletecon al ilia gefiloj.
- Testudo: Ĉu ĝusta? Kion vi celas diri per "ĝusta"?
- Akilo: Ĉiu periodo havas siajn karakterizojn, kiuj apartigas ĝin de la antaŭaj kaj de la postaj. Miaopinie, la kompleteco estiĝas, kiam ni povas kunpartigi ĉion kaj esti komprenita. Kaj kiu pli bone povas kompreni la plej profundan nion krom alia persono de nia tempo? Nur samaĝulo travivis similajn spertojn kaj interpretas simile la ĉirkaŭajn okazaĵojn.
- Testudo: Resume, la amo dependas de la gravecon, kiun persono ekhavas por ni. Tiu graveco ne nur devas havi grandan vastecon por instigi la amon, sed eĉ specifan influon. Ni ĉiuj sentas nin solaj en tiu ĉi universo kaj ni bezonas kunpartigi nian vivon kun iu, kiu povu kompreni nin. Tiu ĉi kunpartigo kaj komprenado igas nin kompletaj kaj ni fartas bone, kaj mense kaj fizike. Krome, kiu povas kompreni nin plejeble profunde krom niaj samaĝuloj? Ili spertis la saman historian periodon kaj ili povas kompreni nin. Ĉu tio estas korekta resumo?
- Akilo: Perfekte.
- Testudo: Viaopinie, kial la samaĝuloj, kiuj travivis la saman historian periodon, kapablas interkompreni pli profunde?
- Akilo: La vivo estas kompleksa. Kompreni ĝin ne facilas kaj eltiri sin el la problemoj ne facilas. Veras, ke la homoj ne ŝanĝas dum la tempo kaj kiuj estas la diferecoj inter nuntempaj kaj la antaŭjarcentaj homoj? Finfine, nur ŝanĝiĝas la medion, kiu ĉirkaŭas ilin, sed la bezonoj estas la samaj.
- Testudo: Sekve, kia estas la diferenco, kiu permesas al niaj samaĝuloj pli bone kompreni nin?
- Akilo: Estas la medio, kiu gravas. Kiel ni plurfoje asertis, kara Testudo, la medio ege gravas. Kaj kiam ĝi multe ŝanĝiĝas de periodo al periodo, tiel ni komprenas kaj kondutas malsimile. La diferencoj povas esti tre etaj inter du sekvaj periodoj, tamen ili estas kaj gravas, ĉar la vivo estas kompleksa kaj la plej eta difereco povas influi nian tutan vivon.
- Testudo: Pro tio, kion mi ĝis nun komprenis, la difereco estas lingva.
- Akilo: Kial?
- Testudo: Kiom da fojoj ambaŭ ni dialogis klopodante difini ĉiun unuopan vorton? Finfine, ni uzas nian lingvon por komuniki kaj igi nin komprenata de la aliuloj. La lingvo estas la plej potenca formo da komunikado kaj komprenado. Sed kiam ni rigardas tekston aŭ aŭskultas paroladon, kion ni vere vidas kaj aŭdas? Nur desegnojn kaj sonojn. Ili estas malplenaj kaj ĉiu el ni kapablas plenigi ilin per nia menso, nia kulturo, nia komprenado de la vivo kaj de la parolanto. Pensu pri geinfano, kiu rigardu tekston. Kion li vidas? Nenion, nur formoj kaj eble eĉ ne tion. Tamen kiam la geinfano kreskas kaj eklernas la ĉirkaŭan mondon, la formoj ekiĝas vortoj kaj konceptoj kaj pensoj. Sed la ĉirkaŭa mondo daŭre ŝanĝiĝas kaj pro tio la vortoj pleniĝas el diversaj konceptoj depende de la historia periodo. Kiu pli bone ol samaĝulo povas kompreni nian vortaron, nian konceptaron, nian pensaron? La gepatroj havas kompreneblajn limojn, ĉar kiam ilia geinfano ekplenigis la komunajn vortojn per la siatempaj konceptoj, tiam la gepatroj jam plenigis la samajn vortojn per aliatempaj konceptoj kaj la gepatroj nur povas vidi la sia-gefilan mondon per tiajn filtrantajn konceptojn de sia tempo.
- Akilo: Ja. Vi tute pravas. Kia plej bona amulo ol iu, kun kiu ni povas interkompreni, kunpartigante ĉion ĝis nia plej profunda kaj malfacile komprenebla animo?
- Testudo: Dum la komenco de nia hodiaŭa dialogo, vi asertis la malon de tio, kion ni nun estas asertanta. Ĉu vi konscias pri tio?
- Akilo: Ĉu vere?
- Testudo: Jes. Vi asertis, ke la amo ne dependas de la aĝo. Vi eksplicite menciis la okazon de la amo inter du nesamaĝuloj ne familie interrilataj kaj vi egalis ĝin al la amo inter du samaĝuloj.
- Akilo: Mi ankoraŭ opinias tion. Tamen, nun mi estas pli konscia pri la kialoj. Kvankam niaj argumentoj portis nin al la konsidero, ke samaĝuloj pli facile instigas amon inter si, ĉar ili pli bone kapablas sin kompreni, ĉiukaze mi opinias, ke du nesamaĝuloj povas sperti la plej profundan amon, kiel ili estus samaĝuloj.
- Testudo: Kial?
- Akilo: Laŭ nia difino de amo, la grava afero estas la nivelo da kunpartigo kaj interkomprenado, kiun oni kapablas atingi. Do, kvankam estas pli facile atingi ilin inter du samaĝuloj, tio ne implicas ke neeblu inter du nesamaĝuloj. Tio povas okazi, eĉ se, mi agnoskas, tio ne oftas.
- Testudo: Ho. Rigardu, Akilo! Rigardu, kiu ĵus alvenis!
- Akilo: Aleksia!
- Testudo: Ja! Ĉu vi ne estas plena el dialogado nun? Kial vi ne lasas min kaj kuras post ŝi? Ĉu estas plej bela okazo ol varma tago sur plaĝo fronte al maro, kiam la suno subiras kaj ni sentas belan kaj fortan sentimenton por iu apud ni?
- Akilo: Ne... kaj mi tre volonte akceptas vian konsilon!

Ĉu la neracieco estas racia?

- Testudo: Kara Akilo!
- Akilo: Karega! Kiel vi fartas?
- Testudo: Dubeme! Ĉu vi?
- Akilo: Bone. Sed, kio estas via dubo?
- Testudo: Konsidere ke vi estas mia kara dialogulo, mi prezentos al vi mian dubon per ŝajne paradoksa demando.
- Akilo: Perfekte.
- Testudo: Ĉu vi pretas por alia bela sed ne simpla dialogo?
- Akilo: Nepre! Nu, kunpartigu vian dubon kun mi!
- Testudo: Jen mia dubplena demando: ĉu la neracieco estas racia?
- Akilo: Ha! Mi ĉiam miras fronte al viaj demandoj!
- Testudo: Nu, kion vi respondus?
- Akilo: Mi tute ne komprenis la demandon. Efektive, vi pravis komence, kiam vi asertis, ke tia demando estas paradoksa.
- Testudo: Precize, mi ne asertis, ke tia demandoa estu paradoksa, sed ke ĝi estu ŝajne paradoksa.
- Akilo: Vere. Mi devas diri al vi, ke mi multe ŝatas la paradoksojn.
- Testudo: Kial?
- Akilo: Ĉar ili estas gravaj malkaŝoj da veraĵoj.
- Testudo: Kion vi celas diri?
- Akilo: Kiam nia logiko atingas paradokson, tiam ni estas fronte al veraĵo: nia rezonado estas malĵusta. Kiam oni povas havi tiel grandan certecon? Kiam ni estas fronte al paradokso, ni estas certaj, ke oni devas ŝanĝi ion en nia rezonado kaj mi ŝatas la misteron, kiun alportas la nova stato de nescio.
- Testudo: Kiel mi komprenas vin! Mi plene konsentas kun vi. Kaj same al vi, mi kutime asertas, ke mi ŝatas la erarojn.
- Akilo: Kial?
- Testudo: Ĉar la eraroj estas la unuopaj signoj de la vero. Reale: la serĉado de la vero povas daŭri senlime, tamen ĉiufoje ni ŝanĝas niajn kredojn pro la atingo de eraro aŭ paradokso, tiam ni ŝanĝas nian vidpunkton kaj vidas ĉion, ĉirkaŭ kaj en ni, tute malsimile; kvazaŭ ĉiufoje ni estus en nova mondo.
- Akilo: Ja! Nepre! Mi ofte pensas pri la antikva periodo, kiam la homaro diskutis pri la sfereco de la Tero. Ĝis tiam la homaro vivis sur ebena Tero. Poste, la homaro ekvivis sur sfera Tero! Kia granda diferenco inter la du vidpunktoj! Kia estis forta la imago pri sfera Tero, kie estas homoj kun la kapoj malsupre!
- Testudo: Absolute! Nu, ĉu vi pensis pri mia demando?
- Akilo: Ĉu la neracieco estas racia?
- Testudo: Jese!
- Akilo: Ni komencu!
- Testudo: Bonege!
- Akilo: Mi opinias, ke la neracieco, pro difino, estas neracia. Kiel ni povas aserti la malo? Krome, nia lingvo estas tre klara pri tiaj vortoj, ĉu ne?
- Testudo: Kompreneble. Sed, kiel vi bone scias, ĉia paradokso dependas de la difino de la vortoj, kiuj esprimas la paradokson mem. Do, ni havas du vortojn ĉi tie: "neracieco", kiun, pro simetrio, ni povas esprimi kiel "neracia", plus la vorto "racia".
- Akilo: Ekzakte, unu estas la malo de la alia. Racia kaj ne-racia. Kio pli memkomprenebla ol tiu ĉi?
- Testudo: Pri tio, mi havas regulon: ĉio, kio estas memkomprenebla, estas dubema.
- Akilo: Kial tiu ĉi stranga regulo?
- Testudo: Ĉar la plej memkompreneblaj aferoj estas tiuj, kiuj malpli ofte estas kontrolitaj. Do, pli ol la multe analizataj aferoj, la memkompreneblaĵoj estas analizidindaj kaj analizendaj.
- Akilo: Mi komprenas. Tamen ne klaras, kiel oni povas analizi memkompreneblaĵon.
- Testudo: Nepre. Tiu ĉi estas la kialo, pro kiu kutime oni ne okupiĝas pri la memkompreneblaĵoj: ĉar preteriri ilin ne facilas!
- Akilo: Sed nun vi deziras, ke mi preteriru la du antaŭajn memkompreneblaĵojn, ĉu ne?
- Testudo: Prave! Nu, ni komencu de la unua vortoj: kiel vi definus la neraciecon? Kia estas io neracia?
- Akilo: Neraciaĵo estas io, kio ne estas produktita de la racio.
- Testudo: Kion vi celas diri, kiam vi asertas, ke io ne estas produktita de la racio?
- Akilo: Io, kio ne estas produktita per rezonado. Kaj la rezonado estas logika procezo por eltrovi kaj dedukti asertojn pri la universo.
- Testudo: Ĉu vi havas ekzemplon pri neraciaĵo?
- Akilo: Ekzemple, povas okazi, ke kiam ni laboras, je certa momento nia menso estas frapata de sensenca pensaĵo, kiel seksumo.
- Testudo: Kial vi asertas, ke tiu pensaĵo estas neracia?
- Akilo: Ĉar ĝi ne estas produktita de la rezonado.
- Testudo: Nome, viavorte, produktita de logika procezo, ĉu ne?
- Akilo: Ekzakte.
- Testudo: Kaj kiel la neraciaĵoj estas produktitaj?
- Akilo: Miaopinie, tute hazarde.
- Testudo: Ĉu vi opinias, ke la cerbo hazarde produktas pensaĵojn?
- Akilo: Jes, kvankam ne tute. La pensaĵojn, kiujn ni estas produktante dum tiu ĉi dialogo estas tute raciaj. Kaj kompreneble ili estas produktitaj de nia cerbo. Tial, la cerbo produktas kaj hazardajn kaj raciajn pensaĵojn.
- Testudo: Kial la cerbo povas produkti hazardaĵojn, laŭ vi?
- Akilo: Simple. Kiel ĉiu biologia estaĵo, la homo estas kompleksa organismo, kiu vivas en kompleksa medio.
- Testudo: Ĉu vi asertas, ke la hazardeco de nia cerbo dependas kaj de ĝia kaj de la media kompleksecoj?
- Akilo: Jes.
- Testudo: Kiel la cerba komplekseco povas produkti hazardaĵojn?
- Akilo: La homa korpo estas kompleksa, ĉar ĝi estas konsistigata de ege multenombraj ĉeloj, kiuj siavice estas tre kompleksaj strukturoj.
- Testudo: Ankaŭ la maŝinoj, kiujn daŭre produktas la homaro, estas tre komplikaj, sed ili kutime ne produktas hazardaĵojn. Mi volus vidi, kiu aĉetus veturilojn, kiuj hazarde kondutos surstrate! Ĉu vi vere certas, ke la komplekseco de io ajn rilatu al ties kapablo je produkti hazardaĵojn?
- Akilo: Certe! La fakto estas, ke ekzistas tiel multaj parametroj, kiuj influas ĉion, ke la tuta sistemo estas tute ne antaŭvidebla. Ilia dinamiko estas hazarda.
- Testudo: Ho! Interese! Vi aldonis tre kuriozan apartaĵon. En la cerbo estas multaj parametroj kaj tiu ĉi multeco implicas la neantaŭvideblecon. Poste vi asertis ke la neantaŭvidebleco implicas hazardecon. Kaj tamen mi ne komprenis ĉi-lastan pasaĵon.
- Akilo: Kiam io estas hazarda, tio estas neantaŭvidebla: ĝia konduto ne sekvas leĝon, kiun oni povas eltrovi kaj uzi por produkti antaŭvidon. Ekzakte kiel la kubojn. Kiam ni ĵetas la kubon por ludi, tiam la kubo kondutas tute hazarde kaj ĝi ne estas antaŭvidebla. Ni ne povas antaŭvidi la supran, el la eblaj ses facetoj, kiu aperos kiam la kubo haltos. Ni ne havas regulon por antaŭvidi ĝian konduton kaj tian supran faceton.
- Testudo: Vi asertis, ke kiam io estas hazarda, tio havas neantaŭvideblan konduton, ĉar ĝi ne sekvas leĝon. Kaj tamen, kiel vi ĵus asertis, kiam oni ĵetas la kubon, almenaŭ unu el al ses facetoj devus aperi, kvankam oni ne povas antaŭvidi kian.
- Akilo: Nepre.
- Testudo: Kun kubo, kies facetoj estas numeritaj de unu al ses, post ĵeto oni ĉiam devas akiri nombron inter unu kaj ses, ĉu ne?
- Akilo: Jes.
- Testudo: Ĉu eĉ 3.4?
- Akilo: Tute ne! Kubo havas nur ses facetojn. Do la eblaj nombroj estas 1, 2, 3, 4, 5 kaj 6.
- Testudo: Nu, tiam ni jam trovis regulon, kiun la kubo respektas! Ni nur povas havi kiel rezulto unu el ses nombroj.
- Akilo: Jes, jes. Fakte, mi ne celis diri, ke la kubo ne respektas ian ajn regulon. Ĉiukaze la kubo esta fizika korpo, do ĝi devas respekti la fizikajn leĝojn de la universo.
- Testudo: Ĉu la dinamiko de la kubo, tio estas ĝia moviĝo, respektas la fizikajn leĝojn?
- Akilo: Kompreneble.
- Testudo: Ĉu ni konas tiajn fizikajn leĝojn, kiujn la kubo respektas?
- Akilo: Estas la Neŭtonaj leĝoj de la dinamiko. Ni konas ilin tre bone.
- Testudo: Ĉu ili estas precizaj?
- Akilo: Nepre.
- Testudo: Tiam, de kio dependas la hazardeco de la kuba konduto, se ĝi respektas la fizikajn leĝojn?
- Akilo: Laŭ tio, kion ni scias nuntempe, la kubo ne estas unuopa peco.
- Testudo: Kion vi celas aserti?
- Akilo: Oni povas preni kubon kaj rompi ĝin. Poste ni havos pli ol unu peco. Krome, ĉiu peco povas esti plue rompita, akirante eĉ pli malgrandajn pecojn. Daŭre, ĉiu peceto povas esti denove rompita kaj tiel plu. Tiu ĉi estas la kialo, pro kiu mi asertas, ke la kubo ne estas unuopa peco: ĝi konsistas el multaj pecoj.
- Testudo: Mi demandis al vi, de kio dependas la hazardeco de la ĵetita kubo, se ĝi respektas la fizikajn leĝojn?
- Akilo: Jes, jes. Do, por reiri al via demando. La hazardeco de la ĵetita kubo dependas de la fakto, ke ĝi estas tro kompleksa strukturo por esti precize studata. Ni konas la fundamentajn leĝojn, kiuj permesas al la kubo moviĝi, tamen la aplikado de tiu ĉi leĝoj estas tro komplika pro du kialoj: flanke ni devus mezuri la precizan pozicion de la kubo; aliflanke ni devus konsideri la interago inter la partoj, kiuj konsistigas la kubon. Resume, tiu estas tro granda laboro kaj ni ne povas facile antaŭvidi ĝian konduton.
- Testudo: Se mi bone komprenis, vi estas asertanta, ke la hazardeco de la kubĵeto dependas de nia nekapableco je precize mezuri ĝin kaj precize kalkuli ĝian estontan dinamikon, kvankam tio teoria eblus, ĉu ne?
- Akilo: Ekzakte.
- Testudo: Tial, tio implicas, ke la kubo ne havas hazardecon. Ĝia hazardeco estas nur ŝajna kaj tute dependas de ne konataj faktoroj, kiuj influas ĝian konduton, ĉu ne?
- Akilo: Mi pensas, ke ni povas aserti tion.
- Testudo: Lasu min konstrui ekzemplon, kara Akilo.
- Akilo: Nepre!
- Testudo: Rigardu tiun ĉambron fronte al ni. La pordo nun estas fermita. Ni imagu, ke post tiu pordo estas diversaj personoj, kiuj tute ne scias pri ni, kiuj estas rigardante ilian pordon. Imagu, ke ni ne povas vidi iliajn agojn, ĉar la pordo, kiel nun, estas fermita. Tamen, ni vidas, ke je kelkaj mementoj de sub la pordo eliras papereroj. Ni volas kompreni la dinamikon de tiu ĉi fenomeno nur observante la elirantajn papererojn.
- Akilo: Bone.
- Testudo: Tiu estus tre malfacila, ĉar la ĉambra dinamiko dependas de kompleksaj estaĵoj, la homoj, kaj ŝajne ne eblus dedukti la precizan dinamikon kaj uzi tion por antaŭvidado. Krome, kvankam ni iel sukcesus akiri la dinamikon, ni ne havus precizan mezuron de la stato de la sistemo je aparta momento.
- Akilo: Ja.
- Testudo: Tiu ĉi ekzemplo tute similas al tiu de la kubo, ĉar kaj tie kaj tie ĉi ni ne havas sufiĉajn informojn por antaŭvidi eĉ ne hazardan dinamikon.
- Akilo: Kaj, rigardante la papereroj, kiuj eliros el la ĉambro, ili ŝajnos tute hazardaj.
- Testudo: Entute, la hazardeco dependas de nia nescio kaj de nia kapablo kalkuli. Kaj nia nescio kaj nia malrapida kalkulado dependas de la komplekseco de diversaj fenomenoj. Ekzemplo de kompleksa estaĵo sendube estas la homo.
- Akilo: Sendube!
- Testudo: Do, nia antaŭvidkapablo estas tre limigita de tia komplekseco, ĉu ne?
- Akilo: Certe.
- Testudo: Kaj ni ĵus asertis, ke la homo estas bona ekzemplo de tia nefacile antaŭvidebla komplekseco, ĉu ne?
- Akilo: Ekzakte!
- Testudo: Kaj kial mi estas preskaŭ certa, ke vi daŭrigos tiun ĉi dialogon sen forkuri?
- Akilo: Kio?
- Testudo: Kial mi estas preskaŭ certa, ke vi ne subite forkuros?
- Akilo: Kial mi devus forkuri?
- Testudo: Vi estas homo. Kaj ni asertis, ke homoj estas bona ekzemplo de grandega komplekseco; la sama komplekseco, kiu malpermesas al ni antaŭvidi la konduton de la kompleksaĵo, do ni eĉ ne povas antaŭvidi la konduton de homo, ĉu ne? Kaj tamen mi ĵus faris antaŭvidon kaj mi estas preskaŭ certa pri ĝi.
- Akilo: Mi komprenas vian vidpunkton.
- Testudo: Ĉu vi konsentas, ke la homoj havas limigitan kapablon antaŭvidi la konduton de la aliuloj, tiom pli se li konas ilin bone?
- Akilo: Jes.
- Testudo: Do... kiel ni povas antaŭvidi homan konduton, kiam ni ĵus asertis, ke la homoj estas tre kompleksaj kaj nefacile antaŭvideblaj estaĵoj? Ĉu ŝajnas al vi, kiel al mi, ke tiuj ĉi du aferoj estas tute kontraŭaj?
- Akilo: Jes... ŝajne. Sed ne tute. Ni asertis, ke la homo estas kompleksa estaĵo. Poste, vi miris, ke mi rekonis, ke la homoj iel kapablas antaŭvidi la aliulajn kondutojn. Tamen, tiuj ĉi du asertoj ne kontraŭas. Fakte, la antaŭvidanto estas homo, do la antaŭvidanto mem estas kompleksa estaĵo. Kompleksa estaĵo povas havi kompleksan sistemon por kapti la aliulan staton kaj pritrakti ĝin, antaŭvidante ties konduton.
- Testudo: Ĉu kubo estas pli kompleksa ol homo viaopinie?
- Akilo: Nepre ne! Kubo estas senmova kaj senviva objekto. Ĝia komplekseco estas ege malpli granda de tiu de homo.
- Testudo: Kaj kial viaopinie ni homoj ne sukcesus antaŭvidi la konduton de kubo kaj ja sukcesus antaŭvidi tiun de homo?
- Akilo: Nu... bona demando. Ne facile respondeblas... sed mi volas klarigi ion.
- Testudo: Kion?
- Akilo: Ni homoj ne sukcesas antaŭvidi la aliulojn. Ni nur kelkfoje sukcesas antaŭvidi la proksiman konduton. Tiu ĉi kapablo estas nek preciza nek ĉiam ĉeestanta.
- Testudo: Tamen, mi ne kunportis tranĉilon.
- Akilo: Kio? Ĉu tranĉilo? Kaj kial vi devus kunporti ĝin?
- Testudo: Ĉar vi estas kompleksa estaĵo, do tute preskaŭ neantaŭvidebla kaj tiu povus signifi, ke dum nia dialogo, vi povus ekklopodi mortigi min.
- Akilo: Ha! Mi estus kompleta frenezulo, se tiel mi farus!
- Testudo: Vi ne bezonas esti frenezulo, sufiĉus nur neantaŭvidebla. Kiam fronte al nekonata granda besto: ĝia neantaŭvidebleco estus sentata kiel tre danĝera. Se mi volas pliigi la miajn eblojn je pluvivi, tiam mi devas antaŭvidi ĉion.
- Akilo: Kaj do vi antaŭvidos ion.
- Testudo: Ne. Antaŭvidi ĉion, ĉar ni ne konas ion, ne estas vera antaŭvidado. Ĝi evidente montras nian nescion.
- Akilo: Ĉu?
- Testudo: La vorto "antaŭvidi" havas du signifojn. Ĝi povas esti preciza kompreno de la estonta dinamiko de io, aŭ ĝi povas esti nura taksado de nia nekono; ĉi-lasta nur estas influita de niaj voloj, kiel la deziro je ne morti. Kune kun niaj voloj, vera kono de io rekte influus nian antaŭvidon.
- Akilo: Se mi ne miskomprenis, vi asertas, ke, kvankam vi ne povas precize antaŭvidi mian konduton, vi kapablas taksi neprecize ĝin, akirante ian utilan antaŭvidadon, ĉu ne?
- Testudo: Prave. Vere, ke mi ne kapablas antaŭvidi vian sekvan respondon, tamen mi povas antaŭvidi, ke vi ion respondos sen ekklopodi mortigi min.
- Akilo: Vere. Sed kelkfoje tia antaŭvid-kapablo ne sukcesas...
- Testudo: ... kaj tio mirigas nin.
- Akilo: Ja. Vera miro, sendepende de ĝia boneco.
- Testudo: Mi faras etan resumon de nia dialogo.
- Akilo: Bonege.
- Testudo: Mi demandis al vi ĉu la neracieco estas racia?. Poste, vi asertis, ke la neriacieco estas hazarda produktaĵo de la cerbo. Krome, la cerbo kapablas produkti hazardaĵojn, ĉar ĝi estas tre kompleksa strukturo. Sed, ili ne vere estas hazardaj, ekzakte kiel la rezulto de kubĵeto estas la rezulto de precizaj fizikaj leĝoj, kies parametroj, tamen, estas tro multaj kaj oni ne vere kapablas uzi ilin, eĉ kiam ni havus precizan ideon de la stato de la kubo je specifa momento. Malgraŭ tia grandega komplekseco, la homoj kapablas krude antaŭvidi la konduton de siaj konatuloj; do estas ia nivelo de antaŭvidebleco. Verŝajne, la antaŭvidebleco de la homoj fare de la homoj mem estas indico de homa kapablo pri parte kapti kaj kompreni la regulojn, kiuj subtenas tian kompleksecon. Ĉu mia resumo pravas?
- Akilo: Absolute.
- Testudo: Tiam, ni atingis respondon al mia demando!
- Akilo: Ĉu? Kaj kiu estus la respondo?
- Testudo: Ĉu vi jam ne vidis ĝin?
- Akilo: Tute ne.
- Testudo: Pensu... ĉu la neracieco estas racia? Tiu ĉi estis la demando. Kaj vi komence asertis, ke io racia estas io, kio estas produktita per rezonado. Kaj la rezonado estas logika procezo por eltrovi kaj dedukti asertojn pri la universo. Ĉu la fizikaj leĝoj, kiuj subtenas la cerbo kaj la homoj estas raciaj?
- Akilo: Certe! Kiel ne?
- Testudo: Nu, tiam ni estas asertanta, ke la cerba komplekseco estas subtenata de la raciaj leĝoj de la fiziko. Tia komplekseco estas tio, kio produktas la ŝajnajn hazardaĵojn, kiuj konsistigas la neraciecon de la menso. Do...
- Akilo: La homa neracieco estas racia...
- Testudo: Jen la konkludo!
- Akilo: La homa neracieco estas nur ŝajna. Ĝi vere estas la produkto de multegaj faktoroj, kiujn nia cerbo ne kapablas pritrakti sufiĉe precize. Tamen, tiu faktoroj estas regataj de la fizikaj leĝoj, kiuj estas koheraj, logikaj. Entute, ili estas raciaj. Do, la neracieco estas racia.
- Testudo: Ja! Tiu ĉi rezulto estas tre bela, ĉu ne?
- Akilo: ...
- Testudo: Ĉu estas io, kio dubigas vin?
- Akilo: Jes. Vere estas, ke la fizikaj leĝoj estas raciaj. Tamen... tamen kiam oni parolas pri la racieco de ia homa procezo, oni ne celas pritrakti ties fizikan strukturon. Oni celas paroli pri pli homa koncepto. La racieco aŭ la neracieco estas altnivelaj konceptoj. Nome, ili rilatas al la inteligenteco de la homoj, ne al la bazaj fizikaj procezoj.
- Testudo: Kion vi volas diri?
- Akilo: Ni nur montris, ke la neracieco estas produktata de fizika procezo kaj ke la fizikaj procezoj estas raciaj. Sed, tiu ĉi estas direbla por ĉiu fenomeno de la konata universo. Do, ni praktike estas asertanta nenion pli ol nulo.
- Testudo: Mi komprenas vian vidpunkton. Tiu ĉi estas bona punkto. Kio pri la antaŭa rezulto?
- Akilo: La racieco, pri kiu via demando parolas, estas tiu komprenata de la homoj kaj nur de la homoj.
- Testudo: Klariĝu plue.
- Akilo: Kvankam ni montris la bazan raciecon de la mensa neracieco, tiu neracieco restos neracia por la homoj. Ni ne havas manieron por kompreni ĝin, malgraŭ la fizikaj leĝoj, kiuj subtenas ĝin. Do, de strikte homa vidpunkto, la neracieco restas neracia.
- Testudo: Bonege. Ni atingis alian tre gravan punkton: ni montris, ke, kvankam sistemo estas subtenata de raciaj leĝoj, ĝia tuto povas havis nenian signifon por ni homoj, ŝajne hazarda.
- Akilo: Jes.
- Testudo: Sed, lasu min fari alian ekzemplon. Imagu ke ni prenus multajn pilketojn kaj ĵetus ilin de monta flanko. Kvankam ĉiu pilketo moviĝas laŭ la raciaj fizikaj leĝoj, la moviĝo de ĉiu pilketo estas krom nia kompreno. Ni povas rigardi la tuta svarmo da pilketoj kaj observi ĝin kiel estus unuopa afero, sed la relativaj moviĝoj de la pilketoj ŝajnus tute neraciaj al niaj okuloj. La direkto de ĉiu pilko post ĉiu frapo kun la monta flanko ŝajnus elektita hazarde. Kaj tiu ĉi estas ekzakte kiel la okazo de la kubo, ĉu ne?
- Akilo: Precize: ankaŭ nun ni ne havas sufiĉan konon kaj kalkulkapablon por pritrakti la troajn datenojn!
- Testudo: Antaŭe ni eĉ preteriris tiun ĉi punkton: ni asertis, ke la neracieco de la cerbo kondutas same al tiaj pilketoj.
- Akilo: Nepre.
- Testudo: Tamen, inter la fizikaj leĝoj, kiuj movas la partiklojn de nia cerbo, kaj la cerbo mem estas multegaj niveloj de komplekseco.
- Akilo: Kion vi celas diri?
- Testudo: Imagu uzi mikroskopon. Sen ĝi vi okule vidos personon. Sed, se vi observus tian personon per via mikroskopo, li tute aspektus malsimile. Ĉiufoje vi zumos, ĉiu ŝanĝiĝus. Fakte, vi povus observi la diversan histojn, kiuj konsistigas la haŭton kaj la diversajn organojn. Post alia zumado, vi observus la vejnojn kaj la kapilarojn. Krome vi ekvidus la unuopajn ĉelojn kaj poste la ĉelajn organetojn kaj la surfacon de la ĉela nukleo. Kaj plua zumo portos vin al vidi la grandajn molekulojn, ĉefe vi vidus la proteinojn. Kaj finfine, vi atingus la atoman nivelon.
- Akilo: Kaj kial ne iri pli suben?
- Testudo: Pro tio, kion mi celas diri, ĝi ne utilus.
- Akilo: Bone.
- Testudo: De la homo al ties atomoj, ni preterpasis multajn nivelojn da komplekseco. Ĉiu nivelo havas siajn apartajn regulojn, kiuj ĉiukaze tute baziĝas sur la fizikaj leĝoj.
- Akilo: Jes.
- Testudo: Kiam ni reobservas la pilketojn, tamen, ni ne vidas la saman nombron da niveloj. Pilketo estas pli simpla ol homo. Ilia strukturo estas ege pli simpla, kvankam kaj homo kaj pilketo baziĝas pri la samaj fizikaj leĝoj. Ĉu ni povas aserti tion?
- Akilo: Kiel ne? Ŝajnas tre intuicia.
- Testudo: Bonŝance. Nun, la vivo de ĉelo ŝajnas al vi komprenebla de homa menso?
- Akilo: Iel jes. Fakte, kiel ĉiu vivulo, ankaŭ ĉelo devas manĝi, sin protekti de la kontraŭuloj, formeti la neutilaĵojn kaj adapti sin al la daŭre ŝanĝiĝanta medio.
- Testudo: Do, ekzistas komprenebla meza nivelo da komplekseco. Efektive, la konduto de ĉelo estas tre racia, ĉu ne?
- Akilo: Jese!
- Testudo: La vojo al ia rezulto estas longa, sed ni povas atingi ĝin!
- Akilo: Mi esperas tion!
- Testudo: Ni asertis, ke ekzistas pensoj, kies racieco ne estas observebla. Do, ni asertis, ke ili estas neraciaj.
- Akilo: Jes.
- Testudo: Ili estas la produkto de la cerba komplekseco. Kvankam ĝi estas subtenata de raciaj fizikaj leĝoj, tiu ĉi komplekseco estas nekomprenebla de ni. Do, kiam ni observas la hazardan sinsekvon da pensoj, kiun kelkfoje la menso montras al ni, kaj ni ne kapablas kompreni ĝin, ni asertas ke ĝi estas hazarda.
- Akilo: Jes. Ĉu vi klopodas aserti, ke ni ne vere scias ĉu la neraciaj pensaĵoj estas vere neraciaj aŭ, pli simple, ni ne komprenas ilian logikon kaj etikedas ilin kiel neraciaj?
- Testudo: La fakto estas, ke inter la homa menso kaj ĝiaj atomoj estas multaj niveloj da komplekseco. Ĉe kia nivelo ni perdas la kapablon kompreni ekzante la koncepto de neracieco?
- Akilo: Ja... mi komprenas. La ĉelo estas ekzemplo: kvankam ĝi estas tre ege pli alta nivelo de komplekseco kompare al siaj atomoj, la ĉelo estas tre racia eĉ de homa vidpunkto.
- Testudo: Ekzakte. Tiam, bona demando nun estas: ĉu la komprenebleco de la ĉelo perdiĝas suprenirante la nivelojn? Kaj do...
- Akilo: ... ĉu la cerbo produktas la ŝajne neraciajn pensaĵojn laŭ ia logiko?
- Testudo: Precize. Kaj ni ĵus atingis la gravan punkton.
- Akilo: Nu, laŭ vi povas esti kialoj de ni kompreneblaj, pro kiuj la cerbo produktas tiujn ŝajne hazardajn pensaĵojn, ĉu ne?
- Testudo: Jes.
- Akilo: Tamen, nun ŝajnas al mi, ke ni estas parolanta pri io konata.
- Testudo: Ja: la intuicio.
- Akilo: Ja! Ja! La intuicio! Precize ĝi!
- Testudo: Efektive, kia estas la plej granda diferenco inter la intuicio kaj la rezonado?
- Akilo: Ni tute ne konas la kialojn de la intuicio, dume ni konas bone la bazojn de rezonado.
- Testudo: La nura diferenco inter produkto de la intuicio kaj iu de la rezonado estas precize la fakto, ke kun rezonado ni konas ĝiajn kialojn. Per la intuicio ni preskaŭ neniam komprenas la kialon, pro kiu ni pensis pri io aparta.
- Akilo: Vere. Kaj tamen, tiu *ne implicas, ke la intuicio agu neracie. Tio nur signifas, ke ni ne konas ĝian suban logikon.

Kiel rekoni geniulon de ordinara persono?

- Testudo: Kara Akilo, hodiaŭ mi havas alian interesan demandon por vi!
- Akilo: Bonege! Mi scivolas!
- Testudo: Kiel vi rekonus geniulon de ordinara persono?
- Akilo: Jen alia ŝajne simpla demando!
- Testudo: Ja, vi pravas: nur ŝajne simpla demando. Efektive, ĝis nun ĝi estis nerespondebla por mi. Ĉu vi povas helpi min?
- Akilo: Certe.
- Testudo: Bonege! Do, kiel vi rekonus geniulon?
- Akilo: Por kompreni kiel rekoni lin, oni devas difini tion, kio geniulo estas, ĉu ne?
- Testudo: Mi komplete konsentas kun vi. Kia estas via difino de geniulo?
- Akilo: Geniulo estas ulo, kiu havas eksterordinaran kapablon inventi aŭ krei en la artoj, la sciencoj aŭ la praktiko.
- Testudo: Kia estas la diferenco inter geniulo kaj talentulo? Kia estas la diferenco inter genio kaj talento?
- Akilo: Talento estas eksterordinara kapablo, sed kutime io, kio rilatas al ekzerciĝado, sed la genio estas naturdoto.
- Testudo: Kiel do vi rekonus geniulon kaj talentulon? Kiel distingi unu de la alia?
- Akilo: Simple. Konsidere ke la genio estas naturdoto, kiam oni estas fronte al eksterordinara kapablo, tiam oni devas kontroli ĉu estas ekzerciĝado aŭ ne sub tiu kapablo.
- Testudo: Praktike, kiel vi farus, kiam vi estus fronte al ebla geniulo?
- Akilo: Mi demandus al li, ĉu li ĉiam havis tian eksterordinaran kapablon aŭ ne.
- Testudo: Kaj kio, se li respondus "jes"?
- Akilo: Nu... mi scius, ke li estas geniulo, ĉar lia kapablo estas denaska.
- Testudo: Kiel vi povas esti certa pri tio? Li povus mensogi.
- Akilo: Ĉu? Kaj kial? Kion li akirus mensogante?
- Testudo: Ĉu lia kialo vere gravus? Laŭ mi ekzistas tiom multaj kialoj por mensogi pri tio, ke pri nia dialogo tio tute ne gravas.
- Akilo: Mi povas kontroli iliajn asertojn. Mi povas fari esploron pri lia vivo, intervjuante liajn proksimulojn kaj komparante iliajn respondojn kun tio de la ebla geniulo.
- Testudo: Pensu pri la jena. Se vi estus sciencisto, ĉu vi estus kontentigita de respondo bazita sur intervjuoj? Ĉu vi prefere elektus pli sciencan respondon?
- Akilo: Kompreneble. Mia metodo por pruvi la geniecon estas tre simpla. Certe por scienca respondo la opinioj de la personoj ne sufiĉas.
- Testudo: Do, kion vi farus por akiri pli difinitivan respondon?
- Akilo: Mi klopodus kompreni, kio estas malsimila en la cerbo de geniulo kaj de talentulo.
- Testudo: Vi uzus komparadon, ĉu ne?
- Akilo: Jes. Mi povus preni geniulon kaj talentulon kaj observi atente iliajn cerbojn por malkovri la diferencojn.
- Testudo: Ĉu mi eraras, aŭ, por kompreni kio estas geniulo, vi komparus geniulon kaj talentulon? Sed kiel vi povus preni geniulon, kiam vi ankoraŭ devas kompreni tion, kio ĝi estas?
- Akilo: Ja! Mi koprenis. Tamen, oni nur bezonus supozitan geniulon. Kaj komparante geniulon kun talentulo, ni ekscius la diferencojn.
- Testudo: Ŝajnas al mi stranga via agado, ĉar vi supozas, ke ekzistas la geniuloj, tamen vi ne konas la diferencojn.
- Akilo: Ne, ne. Mi ne kapablas ekspliki la kialon de la diferenco inter geniulo kaj talentulo, sed la diferenco ekzistas. Ekzemple, mi povus scii, ke estas diferenco inter viroj kaj inoj, sed mi tute povus ne koni la biologian kialon. Mi nur povus aserti, ke estas diferenco kaj mi povus klopodi ekspliki tiun diferencon.
- Testudo: Mi komprenas vian ekzemplon, sed mi vidas diferencon inter la du situacioj. Kiam ni devas distingi inter viro kaj ino, ni ĉiam sukcesas plenumi la distingon; kvankam ni ne kapablus ekspliki la biologian kialon de tiu malsimileco, ĉiukaze ni kapablus klare montri la diferencojn, kiujn ni vidas inter la du seksoj. Tamen, inter geniulo kaj talentulo unue ni ne kapablus ekspliki la biologian diferencon kaj, plue, ni eĉ ne kapablus montri la diferencojn. Tio estas, ni vidas la diferencojn inter viro kaj ino kaj nur poste difinas la virojn kaj la inojn. Tamen, pri la geniulo, ni difinas tion antaŭ la vidado de io ajn.
- Akilo: Mi ne konsenta pri la fakto, ke ne ekzistas videbla diferenco inter geniulo kaj talentulo.
- Testudo: La unuopa diferenco, kiun vi asertis ĝis nun, estis la fakto, ke talentuloj evoluigas siajn kapablojn per ekzerciĝado, dume la geniuloj jam havas tiajn kapablojn: liaj kapabloj estas denaskaj.
- Akilo: Ekzakte. Kaj tio ŝajnas al mi granda diferenco.
- Testudo: Kiam ni estas fronte al kapablo, kiu estas denaska, tiam ni parolas pri gena origino de tiu kapablo, ĉu ne?
- Akilo: Jes, kutime. Sed ni vere ne konas, de kie apartaj kapabloj devenas.
- Testudo: Tamen, kiam oni uzas la esprimon "denaska kapablo", ni celas kapablon, kiu ne evoluiĝis post la naskiĝo. Do, diru al mi, ĉu tiu kapablo estas gena aŭ evoluiĝis dum la naŭ monatoj de la gravedeco?
- Akilo: Mi ne scias. Eble ambaŭ povas okazi.
- Testudo: Kiam vi parolas pri "denaska kapablo", ĉu vi celas kapablon, kiu montriĝas tuj post la akuŝo?
- Akilo: Jes... nu, ne. Kiam oni uzas la vorton "post", oni povas pensi pri "tuj post" aŭ "longe post". Nu, mi ne opinias, ke la denaskaj apartaj kapabloj montriĝas tuj post la akuŝo, sed ili estas ĉeestantaj. Ekzemple, se infano havas apartan kapablon pri la rekono de la muzikaj notoj, tia kapablo ne tuj videblas, ĉar ne estas la ebleco pruvi ĝin. Nur kiam la infano estas pli granda, li povas montri sian kapablon ludante pianon, ekzemple. Tamen, la kapablo jam ĉeestas kiam la infano estas akuŝita.
- Testudo: Ĉu la kapablo formiĝas dum la akuŝo?
- Akilo: Ne, mi tute ne pensas tion.
- Testudo: Do, la kapablo jam ĉeestas dum la gravedeco.
- Akilo: Ja.
- Testudo: Resume, la eksterordinara kapablo estiĝas dum la fekundigo de la patrino. Poste, tiu kapablo ne videblas ĝis post la akuŝo. Sed ne tuj post la akuŝo. Devas pasi kelka tempo, laŭ tio, kion vi asertis, ĉu ne?
- Akilo: Jes.
- Testudo: Kiom da tempo?
- Akilo: Mi ne scias, sed iom. Ekzemple, diversaj famaj kaj geniaj muzikistoj, kiel Mozarto, komencis montri siajn kapablojn post kvin jaroj. Fakte, la patro de Mozarto muzike instruis lin kiam Mozarto havis kvin jarojn.
- Testudo: Do, ni diru, ke por montri apartajn kapablojn, la geniulo bezonas kelkajn jarojn.
- Akilo: Bone.
- Testudo: Tial, estas periodo, dum kiu la geniulo ne distingeblas de la aliaj ordinaraj infanoj.
- Akilo: Ekzakte.
- Testudo: Io estas malklara al mi. Kiel ni povas esti certaj, ke la eksterordinara kapablo esti denaska kaj ne evoluiĝis dum tiaj jaroj antaŭ la unua montriĝo de la aparta kapablo?
- Akilo: Nu... mi ne estas certa pri tio. Fakte, mi neniam pensis pri tio. Sed, ĉu tio gravas?
- Testudo: Laŭ mi, multe, kara Akilo!
- Akilo: Kial?
- Testudo: Se la kapablo evoluiĝis post la akuŝo, tiam oni povus esplori la medion, kie estis kreskita la geniulon, por eltrovi la kialojn de tiuj apartaj kapabloj. Se tiel estus, tiam ili eble estus ripeteblaj konscie por la aliaj infanoj. Se la kapablo vere estus denaska, kiel la okula koloro, tiam ni povus fari malmulton ekster la genetika reamo. La komparo estas precize la jena: ĉu la apartaj kapabloj devenas de la interago kun la medio aŭ ili devenas de favoraj genoj?
- Akilo: Mi komprenas, sed kio nun? Kion ni povus aserti plue? Ŝajnas al mi, ke ni atingis la limon de la dialogo pri tiu ĉi afero. Ni nun tute ne povas pruvi, ĉu estis media aŭ genetika kaŭzo.
- Testudo: Tamen vi ion plue diris antaŭe, kio povus porti nin el tiu ĉi limo.
- Akilo: Kion?
- Testudo: Vi asertis, ke Mozarto estis muzike instruita de la patro ekde la kvin jaroj.
- Akilo: Jes.
- Testudo: Tiu ĉi ŝajnas al mi tre interesa. Fakte, aliaj muzikistoj, kiuj estas tre lertaj, ne komencis tiel junaj.
- Akilo: Ja.
- Testudo: Krome, vi asertis ke talentulo dankas sian apartan kapablon al la ekzerciĝado.
- Akilo: Ekzakte.
- Testudo: Kaj ni scias, ke ju pli multe oni ekzercas nin, des pli bravaj ni iĝas, ĉu ne?
- Akilo: Bone. Mi komprenis vian celon. Vi estas asertanta, ke se la geniulo kutime montras frue siajn kapablojn, tiam li ekekzercas frue siajn kapablojn. Kaj eĉ nur pro tio, li estus pli brava ol la aliaj.
- Testudo: Precize. Vi legis miajn pensojn!
- Akilo: Sed ne ĉiuj infanoj, fronte al muzikilo, montras intereson.
- Testudo: Tial ni nur povus aserti certe, ke nur la infanoj, kiuj frutempe havas muzikan intereson, havas pli multan tempon por ekzerci sin kaj iĝi tre bravaj.
- Akilo: Nu, kial kelkaj infanoj estus pli interesiĝantaj al muzikiloj ol aliaj? Ĉu tiu ĉi interesiĝo ne estas la pruvo de iliaj apartaj kapabloj?
- Testudo: Ĉu la interesiĝo ĉiam rilatas al la kapabloj? Kiam vi estas fronte al belega statuo, ĉu vi povas aserti, ke vi estus kapabla fari ion similan? Kaj kio pri bela muziko? Ĉu vi povus fari ion similan?
- Akilo: Ne. Sed mi ankaŭ ne havas la ĝustan ekzerciĝon. Eble mi povus havi nur la denaskan kapablon, kiu ne estis evoluigita.
- Testudo: Laŭ tio, kion vi diras, ŝajnas al mi, ke vi kaŝe supozas, ke la apartaj kapabloj de geniulo, povus resti neevoluigita, do bazaj kaj tute ne kapablaj ol krei ion por montri la geniecon. Ekzakte kiel vi: se nun vi havus denaskan geniecon pri muziko, tiam via denaska kapablo tute ne helpos vin por krei muzikon, ĉar vi neniam ekzercis vin pri muzika produktado.
- Akilo: Jes.
- Testudo: Krome, tiel asertante, vi estas implicite diranta, ke la medio multe gravas pri la evoluiĝo de eksterordinaraj kapabloj. Fakte, kvankam nun vi havus kaŝitan eksterordinaran kapablon pri muziko, vi tute ne povus konkuri kun talenta, negenia muzikisto. Resume, la genieco estus antaŭdispono kaj ne kompleta kapablo. La kompleta kapablo montriĝus nur sub ekzercado.
- Akilo: Konsente. Tamen tiu antaŭdispono estas tre grava, ĉar permesas al la geniulo atingi pli rapide la rezultojn ol aliulo.
- Testudo: Ĉu vere pli rapide? Ĉu vi memoras, kiam ni asertis, ke neeblas por ambaŭ ni kompreni, ĉu eksterordinara kapablo evoluiĝas dum la unuaj jaroj post la naskiĝo aŭ antaŭe?
- Akilo: Jes.
- Testudo: Krome, ni ĵus asertis, ke la geniulo nur havas apartan antaŭdisponon kaj ne kompletan kapablon.
- Akilo: Kompreneble.
- Testudo: Tial, oni povus reaserti nian antaŭan frazon tiel: neeblas kompreni, ĉu aparta antaŭdispono evoluiĝas dum la unuaj jaroj post la naskiĝo aŭ antaŭe.
- Akilo: Ni povas reaserti tiel.
- Testudo: Vi, cetere, asertis, ke geniulo pli rapide atingas rezultojn, ĉu ne?
- Akilo: Certe.
- Testudo: Tamen, se vi ne povas scii, ĉu la unuaj jaroj de la vivo de la geniulo estis gravaj por la evoluiĝo de tia aparta antaŭdispono aŭ ne, kiel vi povas paroli pri lernrapideco?
- Akilo: Mi ne komprenas vian demandon.
- Testudo: Supozu la jenan: la aparta antaŭdispono estas io, kio evoluiĝas dum la unuaj jaroj de la vivo. Ni tamen ne scias la kielon. Sed ni scias, ke, se la unua montriĝo de la aparta antaŭdispono estis dum la kvina jaro de la vivo de la infano, tiu aparta antaŭdispono devas esti evoluiĝinta dum tiuj unuaj kvin jaroj.
- Akilo: Memkompreneble.
- Testudo: Tamen, kiam vi komparas tiun ĉi infanon kun iu ajn alia kvinjaraĝa infano, kiu same interesiĝas pri muziko, tiam ni vidos la diferencojn: la unua infano, kiu havas la evoluiĝinta aparta antaŭdispono, estus pli sukcesa ol la ordinara infano, ĉu ne?
- Akilo: Precize.
- Testudo: Kaj tiel ni distingus geniulon de ordinara persono, ĉu ne?
- Akilo: Ekzakte.
- Testudo: Tamen, konsidere ke la geniulo estigas sian antaŭdisponon dum siaj unuaj kvin jaroj, ĉu ne estus pli ĝuste, se ni komparus la ŝajne genian infanon kun infano, kiu interesiĝas pri muziko ekde jam kvin jaroj?
- Akilo: Kaj kiel tio eblus? Se la genia infano montras sian apartan antaŭdisponon dum sia kvina jaro, kaj se ni volus kompari lin al alia samaĝa infano, kiu ekde kvin jaroj jam okupiĝas pri muziko, tiam ĉi-lasta infano estus interesiĝinta pri muziko ekde la akuŝo! Tio ne eblus.
- Testudo: Perfekte. Tio ne eblas. Supozante, ke la aparta antaŭdispono evoluiĝas dum la unuaj jaroj post la akuŝo, ni ne povas plenumi ĝustan komparon kun alia infano, ĉar ĉi-lasta infano ne havus la saman ekzerciĝadon de la alia.
- Akilo: Vi ĵus parolis pri ekzerciĝado de la geniuleto. Sed, ni asertis, ke lia antaŭdispono ne dependas de ekzeciĝado.
- Testudo: Vere. Tamen, ni asertis ankaŭ alion. Unue, ni asertis, ke la eksterordinara kapablo evoluiĝas nur sub ekzerciĝado; due, ni supozis, ke la aparta antaŭdispono evoluiĝas dum la unuaj kvin jaroj; tial, ĝi devas dependi de la medio: kvazaŭ la medio iel ekzercu la infanon.
- Akilo: Estas io, kion mi tute ne komprenas. Kial la antaŭdispono devas dependi de la medio? Anstataŭe ĝi povas esti kiel la alteco: genetikaj faktoroj postulas specifan altecon, sed tia alteco ne tuj montriĝas. Necesas preskaŭ dudek jaroj por atingi la plenan altecon.
- Testudo: Do, vi estas parolante pri la antaŭdispono je la alteco, ĉu ne?
- Akilo: Jes.
- Testudo: Krome, vi komparas la apartan antaŭdisponon kun la alteco, ĉu vere?
- Akilo: Vere.
- Testudo: Kaj jen la eraro. Kiam vi komparas la apartan antaŭdisponon kun la alteco, vi asertas, ke la alteco ne tuj montriĝas: oni parolas pri antaŭdispono al la alteco. Tamen, se vi komplete plenumas la komparon, kiun vi mem estiĝis, vi devas aserti, ke, se la aparta antaŭdispono estas kiel la alteco, tiam estas antaŭdispono al la aparta antaŭdispono, ekzakte kiel ekzistas antaŭdispono al la alteco. Kaj tiu ĉi estas eraro, ĉar la aparta antaŭdispono jam estas antaŭdispono kaj ne povas ekzisti antaŭdispono al antaŭdispono.
- Akilo: Ho, ve! Mia eraro estis stulta! Kiel mi povis ne vidi ĝin?
- Testudo: Estas facile konfuzi sin pro la vortoj.
- Akilo: Vi pravas!
- Testudo: Entute, se la antaŭdispono estiĝas dum la unuaj jaroj, tiam ĝi devas dependi de la interago de la geniulo kun la medio.
- Akilo: Komprenite!
- Testudo: Fine, se la antaŭdispono dependas de la medio, tiam ne estas io rilata al la aparta infano, sed estas io rilata al la nura medio. Do, io, kio teorie estus ripetebla. Tiel, la geniuloj ne ekzistus: tiuj, kiuj povus esti indikitaj kiel geniuloj, nur estus infanoj, kiuj iel estigis sian antaŭdisponon pri io ajn.
- Akilo: Sed kiel eblas tio? Kial malmultaj infanoj ne evoluigus la samajn antaŭdisponojn? Kial nur malmultaj infanoj estigus tiajn kapablojn?
- Testudo: Pensu pri la plenkreskuloj kiel vi. Kaj supozu, ke vi emis kuri, ĉar al via patro plaĉis kuri kaj li ofte kurigis vin. Nu, supozu, ke via amiko proponas al vi ekludi futbalon. Vi scias, ke en futbalo oni devas kuri multe; tial, vi, kiu emis kuri, havas antaŭdisponon por la futbalo. Tiu antaŭdispono estas evoluiginda kaj ne evoluigita. Do, sen la ĝusta ekzercado, tiu antaŭdispono neniam evoluiĝos al aparta kapablo.
- Akilo: Kaj kio pri la infanoj?
- Testudo: Nu, la infanoj bezonas malpli multajn kapablojn por atingi la etikedon de "genia" ol plenkreskulo. Tial, la ekzerco, kiun ili bezonas, estas pli simpla. Ĝi povus esti emo pri daŭre kalkuli mense, pri observi la formojn de la objektoj, pri kanteti, eble mense, la kantojn, kaj tiel plu.
- Akilo: Mi komprenas. Mi ekdialogis kun la opinio, ke la geniuloj nur estiĝas, kiam estas apartaj genoj, kiuj donacas al ili iliajn apartajn kapablojn, kaj nun mi vidas, ke tiuj kapabloj povas estiĝi eĉ per alia vojo. Nun mi ne estas tiel certa, ke la geniuloj ekzistas. Vere ke ni ne pruvis ilian neekziston, sed vidi alian eblon igis min dubema.