Kia estas la ĝusta kvanto da salo por pastaĵo?

- Testudo: Kara Akilo! Bonvolu pardoni min pri mia malfruo, tamen mi devis solvi grandan problemon hodiaŭ antaŭ tagmanĝo.

- Akilo: Ĉu? Kia problemo, kara Testudo? Kia problemo malfruigis vin?

- Testudo: La salo en la akvo por pastaĵo.

- Akilo: Kio? Pri kio vi parolas?

- Testudo: Ĉu mi iam parolis al vi pri mia amo por pastaĵo?

- Akilo: Ne!

- Testudo: Nu, mi preskaŭ ĉiutage manĝas pastaĵon, sed ĝi estas ĉiam tre kompleksa problemo por mi.

- Akilo: Ĉu estas tiel malfacile farebla tia pastaĵo?

- Testudo: Reale ĝi estas facila. Finfine la pastaĵo estas nur boligita kelkminute. Tamen, por akiri guston, la akvo devas esti salita. Kaj tie estas la problemo.

- Akilo: Kian problemon mi ankoraŭ ne komprenis.

- Testudo: La problemo estas sintezebla per la jena demando: kia estas la ĝusta kvanto da salo?

- Akilo: Ĉu tiu ĉi vere estas problemo por vi?

- Testudo: Jes! Mi ĉiam estas necerta kaj kelkfoje mi trafas la ĝustan kvanton kaj alifoje mi tute eraras. Sed mi ankoraŭ ne komprenis la kialon.

- Akilo: Vi okupiĝis pri pli seriozaj aferoj: kial nun la salo?

- Testudo: Se vi havas la volon sekvi min en tiun ĉi temon, vi sendube plene komprenos miajn dubojn.

- Akilo: Bone! Vi scias, kiel mi ĉiam sekvas vin ĉien! Do... klarigu al mi tiun ĉi problemon!

- Testudo: Perfekte! Do... ni povas komenci rekte: ĉu ekzistas ĝusta kvanto da salo aŭ ĝi tute estas relativa koncepto?

- Akilo: Vi antaŭe parolis pri la gusto. Mi pensas, ke ni povas starti de tie. Fakte, tiu ĉi estas problemo pri la gusto de la pastaĵo, ĉu ne?

- Testudo: Do, vi asertas, ke la ĝusteco de la saleco rilatas la guston.

- Akilo: Jes! Kiel alie? Fakte, kiam la gusto estas kiel ni deziras, kaj ne pli aŭ malpli multe ol ĝi, tiam ni asertas: "mi frapis la ĝustan kvanton da salo!".

- Testudo: Mi miskomprenis aŭ vi estas rilatanta la ĝusteco de la saleco al tio, kion ni deziras?

- Akilo: Vi ĝuste komprenis!

- Testudo: Bone! Sed mi vidas du malfacilaĵojn.

- Akilo: Ĉu jam? Ĉu eĉ du?

- Testudo: Nu, la du problemoj koncentriĝas en du vortoj, kiujn vi ĵus uzis: "ni deziras".

- Akilo: Kaj...

- Testudo: Kaj ambaŭ la vortoj estas generantoj da relativeco.

- Akilo: Kio?

- Testudo: Ni komencu de la dua vorto, "deziri". Pensu pri la frazo: "la ĝusta saleco dependas de tio, kion mi deziras". Konsidere, ke niaj deziroj ne estas senŝanĝaj, sed ili daŭre ŝanĝiĝas kaj kvante kaj kvalite, tiam la koncepto de la ĝusteco jam ricevas la unuan frapon! Fakte, ĉiufoje nia deziro pri saleco ŝanĝiĝus, la kvanto da salo devus same ŝanĝiĝi.

- Akilo: Kaj kio pri "ni"?

- Testudo: Nu, vi bone scias, ke la gustoj de la personoj varias multe. Vi povas ĉiam trovi iu, kiu havas kelkan guston kontraŭan kompare al vi! Do, eĉ pro la persono, kiu devos manĝi nian pastaĵon, la ĝusta kvanto da salo varius. Kia koncepto pli relativa de tiu ĉi saleco?

- Akilo: Mi komprenas vian vidpunkton. Se la hipoteza ĝusta kvanto da salo varias kaj pro la konsiderita persono kaj pro la momento de la ago, kiel oni povas difini la ĝustan kvanton, kiu estas tre objektiva koncepto? Se ĝi vere estus objektiva koncepto, ĝi estus rekoneblan de ĉiuj, ĉu ne? Kaj anstataŭe tie ĉi ni havas tute relativan kvanton.

- Testudo: Jes! Estas ekzakte tio, kion mi volis aserti! Kiam mi troviĝas fronte al la salado de la akvo por la pastaĵo, mi demandas al mi mem: "kiom salo nun estus ĝusta por mi? Mi tute ne havas senton por kompreni mian staton."

- Akilo: Ja!

- Testudo: Krome, estas alia grava punkto: se mia deziro pri la salo varias, tiam mi demandas: kial kaj kiel varias mia deziro pri salo? Ĉu ĝi estas hazarda procezo aŭ ekzistas ia reguleco? Ĉu ĝi estas influita de la ekstero aŭ tute dependas de la eno?

- Akilo: De via vidpunkto, ĝusta salado ŝajnus preskaŭ neebla. Tamen, kiel vi antaŭe asertis, la ĝustan saladon vi kelkfoje atingis!

- Testudo: Tute vere!

- Akilo: Laŭ mi, vi estus tre bonŝanca, se vere la salado estus tiel komplika, kiel vi montris ĝin al mi. Ni ne parolu pri kiam vi havas kelkan personon, kunmanĝulo, por kiu vi devas kuiri! Kiel frapi la ĝustan momenton, kiam la gustoj de la tutaj kunmanĝuloj estas akorditaj, kaj la ĝustan kvanton da salo, kiun vi devus kompreni por uzi ĝin!

- Testudo: Ja! Vi vere komprenis miajn problemojn pri tiu ĉi afero!

- Akilo: Mi tamen travidas ian solvon.

- Testudo: Ĉu vere? Kia solvo? Mi estas tre scivola!

- Akilo: La salado de vi priskribita tute ŝajnas estas tre subjektiva afero kaj, konsidere ke ni ne havas la aliron al ĉiu nia ena variado, nia deziro de salo ŝajnus tre malfacile antaŭvidebla.

- Testudo: Tute vere!

- Akilo: Tamen estas io, kio ŝajnas objektiva, laŭ mi.

- Testudo: Kio?

- Akilo: Pensu pri la ekstremoj: kiam tute ne estas salo kaj kiam estas tre multa salo tiel, ke ni ne plu kapablas solvi ĝin en la akvo. Ĝi, se mi ne mismemoras, estas nomita saturpunkto.

- Testudo: Jes.

- Akilo: Laŭ mi en tiuj du ekstremoj preskaŭ ni tutaj konsentas pri la juĝo: la unua estas tro sensala kaj la dua tro sala!

- Testudo: Vi pravas, kara Akilo!

- Akilo: Kaj pensu pri la jena: se mi prenas akvon je saturpunkto, nome akvo kun la maksimuma kvanto da solvebla salo, kaj mi aldonas al ĝi alian akvon, kio okazos al la saleco?

- Testudo: Ĝi sendube malpliiĝos.

- Akilo: Fakte, la saleco de ni perceptita sendube estas influita de la rilato inter la kvantoj da akvo kaj salo. Tute ne dependas de la absolutaj kvantoj de la unuopaj elementoj: mi eĉ povus preni kilogramon da salo, sed se ni solvus ĝin en kuvo plena je akvo, la saleco estus tre malgranda!

- Testudo: Tute vere! Nun la demando estus: kio portas de la sendube malĝustaj kvantoj al la ĝusta kvanto?

- Akilo: Estus alia interesa demando, reale: konsidere ke ni montris la ekziston de objektiva malĝusta kvanto da salo, ĉu ni samtempe montris la ekziston de la malo?

- Testudo: Ŝajnus tre simpla demando: ĉiufoje ni povas difini ion, ni povas eĉ difini ĝian malon.

- Akilo: Kiel?

- Testudo: Difinante la malon de la unua kiel ĝia neĉeesto: nome, la malo de la malĝusta kvanto da salo estas la neĉeesto de tiu malĝusteco, tio estas la ĝusteco!

- Akilo: Ja! Tamen, kvankam vi kapablas difini ian malon, tio ne implicas, ke tiu limo estas atingebla aŭ facile atingebla.

- Testudo: Kiel ne? Sed, kara Akilo, finfine, kion vi pensas pri la ĝusta kvanto da salo? Ĉu ĝi estas relativa aŭ ne relativa afero? Ĉu subjektiva aŭ objektiva afero?

- Akilo: Vi montris la fakton, ke la ĝusta kvanto da salo havas subjektivajn karakterizojn, ĉar ĝi dependas de la personoj kaj de la konsiderita momento. Mi, anstataŭe, montris, ke la la gusto de la personoj havas objektivajn karakterizojn, ĉar la ekstremoj estas rekoneblaj de ĉiuj kiel malĝustaj; se la gusto estus tute subjektiva koncepto, tio ne validus.

- Testudo: Do?

- Akilo: Do, mi pensas, ke estas veraj ambaŭ la asertoj, kiel alie? Tamen, ili okupiĝas pri diversaj situacioj. Tiel mi opinias, ke la variado kaj la varieco de niaj gustoj estas malpli grandaj ol tio, kio ŝajnus unuavide. Krome, mi pensas, ke kvankam ŝanĝa, la ĝusta kvanto ne estas preciza kvanto da salo, sed gamo da kvantoj da salo.

- Testudo: Kial?

- Akilo: Mi nur startas de la fakto, ke ni ofte perceptas la ĝustecon de la salado, ĉu ne?

- Testudo: Jes! Sendube! Kvankam estas malofta!

- Akilo: Tamen kelkfoje ĝi estas ĝusta. Nun, se nia deziro pri salo daŭre ŝanĝiĝus, kiel ni antaŭe asertis, tiam la perceptata ĝusteco de la salo tuj estus perdita! Pensu al movi du punktojn sur linio, kiel unu estas nia deziro kaj la alia la kvanto da salo fakte ĉeestanta: vi povas havi nur momenton, kiam ili surmetiĝas: moviĝante (eĉ nur unu kompare al la alio) la surmetiĝo daŭrus nur momente. Sed ni bone scias, ke la ĝusteco de la salo ne estas subita percepto: ĝi daŭras dum la tuta manĝado.

- Testudo: Eble niaj gustoj ne varias tiel rapide!

- Akilo: Se estus tiel, kiel vi sugestas, tiam la problemo restus: kvankam post la surmetiĝo la du punktoj tre ete moviĝas unu de la alia, la punktoj ne plu estus surmetitaj. Pukto ne havas dimension, ĝi ne estas vasta kiel linio aŭ ebena figuro. Sufiĉas tre tre eteta moviĝo kaj la du punktoj ne plu surmetiĝas.

- Testudo: Mi komprenas vian vidpunkton: kvankam ili surmetiĝus, la surmetiĝo daŭrus nur infinitezima momento tiel, ke la perceptado de tiu infinitezima momento estus praktike neebla.

- Testudo: Ekzakte. Do, se la kvanto da salo ankoraŭ estus nur punkto sed nia deziro estus kontinua sed limigita gamo, tiam la surmetiĝo povus daŭri kelksekunde.

- Akilo: Ja!

- Testudo: Mi nun trovis alian kialon por la ekzisto de tiu gamo.

- Akilo: Kia?

- Testudo: Nu, kvankam nia deziro estus senmova kaj la ĝusta kvanto da salo estus nur punkto, kiu varius de kuirado al kuirado, niaj sensoj devus esti senlime precizaj por percepti precizan punkton. Pli verŝajne, preciza kvanto da salo instigos niajn malprecizajn sensojn tiel, ke ni reale perceptus la salecon mem kiel gamo da saleco.

- Akilo: Se kaj nia deziro de saleco kaj la saleco mem estus videbla kiel du segmentoj, kiuj moviĝas sur la sama linio, tiam mi komprenas, kiel ili povas esti surmetiĝintaj dum sufiĉa periodo por esti percepteblaj. Do, la surmetiĝo, nome la ĝusta salado, estas pli probabla ol tio, kio ŝajnis komence, ĉu ne?

- Testudo: Nepre, kara Akilo! Danke al vi, mi estos pli trankvila la venontan fojojn fronte al la salado de miaj pastaĵoj!

- Akilo: Mi estas tre feliĉa pri tio!

- Testudo: Tamen estas ankoraŭ alia tre interesa demando, kiun ni povos alfronti la sekvan fojon: kial ni homoj havas la eblecon percepti ĝustan saladon?

- Akilo: Tio estas sendube vere interesa demando!

Simila logiko inter porko kaj homo

- Akilo: Mi volas paroli kun vi pri tre grava fakto.

- Testudo: Ho! Tre volonte! Mi ĉiam estas preta por ia ajn interesa dialogo!

- Akilo: Bonege! Mi fakte antaŭvidis vian reagon: tiu ĉi estas la kialo, pro kiu mi deziras paroli kun vi.

- Testudo: Nu! Pri kio vi volas dialogi?

- Akilo: Por mi ne estas facile paroli pri tiu ĉi temo, ĉar mi ankoraŭ ne klarigis al mi miajn ideojn pri ĝi. Malgraŭ tio, mi devas paroli, alie mi neniam klarigos ĝin.

- Testudo: Mi estas preta.

- Akilo: Vi scias, ke la matematiko uzas la demonstrojn por pruvi la verecon de la teoremoj.

- Testudo: Certe.

- Akilo: Vi krome scias, ke la demonstroj nur estas simplaj logike-rigoraj paŝoj, kiuj portas la homan menson de la premisoj al la tezo.

- Testudo: Absolute!

- Akilo: Tiu logika rigoreco estas la ŝlosilo de la demonstroj. Se ne ekzistus tia logika rigoreco, ne ekzistus la demonstroj. Ĉu vi opinias alie?

- Testudo: Nepre ne, kara Akilo! Fakte, oni povas trankvile nomi la tezon alimaniere: ekzemple, nomi ĝin konsekvencon. Aŭ, pli bone, de premisoj ni povas akiri diversajn asertojn, kiuj estas tutaj deduktitaj de tiuj premisoj. En tiuj deduktitaj asertoj estas ankaŭ la tezoj. Efektive, "tezo" estas la nomo, kiun ni donas al la aserto, kies pruvon ni intencas montri. Do la premisoj kaj la tezoj estas strikte ligitaj de la rigora logiko.

- Akilo: Kio okazus, se ne ekzistus la logiko?

- Testudo: Mi neniam pensis pri tio. La logiko estas tiel natura, kvankam ne simple eksplikebla afero, ke mi uzas ĝin nekonscie.

- Akilo: Vi ĵus diris, ke la demonstroj nur estas logikaj paŝoj, kiujn ni faras pasante de certaj premisoj al certaj konsekvencoj. Forigi la logikon egalus forigi tiujn rigorajn regulojn, kiuj estas uzita por pasi de la premisoj al la konsekvencoj, ĉu ne?

- Testudo: Certe.

- Akilo: Do, forigante tiujn regulojn de la logika deduktado, oni perdus nian kapablon pasi logike de la premisoj al la konsekvencoj, ĉu ne?

- Testudo: Kompreneble.

- Akilo: Se mi demandus al vi, post preni mane rokon, "ĉu tiu ĉi roko falos, kiam mi malfermos mian manon?", kion vi respondus?

- Testudo: La roko falos, sendube.

- Akilo: Kiel vi povas esti tiel certa pri la rezulto de tiu ago? Ĉu ne estas, ĉar tiu ago estas daŭre pruvata ĉiufoje ni lasas en la aero iun ajn?

- Testudo: Jes.

- Akilo: Do, vi scias, ke ĉiu ordinara objekto falas teren, ĉu ne?

- Testudo: Jes.

- Akilo: Kaj, ĉiu rezonado, kiu enhavos kontraŭdiron de tiu ĉi fenomeno---tio estas ke tiu rezonado enhavas aserton, laŭ kiu ne ĉiu objekto falas teren---tiaj rezonadoj, laŭ vi, estus sensenca, ĉu ne?

- Testudo: Kompreneble!

- Akilo: Tial, kiel bazo de la rezonadoj pri fizikaĵoj, vi ĉiam postulas koherecon rilate al la falado de la objektoj, ĉu ne?

- Testudo: Kiel ne?

- Akilo: Tiu ĉi kohereco rilate al tia falado tute similas al la rigoraj reguloj de la logiko. Pensu pri la jena: se al vi estas montrita la premison "estas dek pomojn en la aero", kiel vi povas dedukti ilian sorton?

- Testudo: Ili certe falos teren.

- Akilo: Kaj tiu ĉi konsekvenco, kiun vi asertis tiel certe, devenas de la certeco pri la falado de ĉiu objekto, ĉu ne?

- Testudo: Vi asertas la veron.

- Akilo: Do, tiu certeco iĝas regulo por dedukti faktojn de la premisoj. La logiko enhavas kelkajn regulojn, kiuj similas la regulon pri la falado. Ekzemplo de tiuj reguloj, estas la tri leĝoj de la aristotela logiko. Iu el ili asertas, ke ĉio aŭ havas aŭ ne havas certan econ. Ĉu ĝi estas klara al vi?

- Testudo: Verŝajne... sed lasu min fari ekzemplon por pruvi mian komprenon: se kato estas blanka, ne estas nigra; ĝi tute ne povas esti kaj blanka kaj ne-blanka.

- Akilo: Ekzakte. Komence, mi demandis al vi: "kio okazus, se la reguloj de la logiko pri deduktado ne ekzistus?" Sed vi ne sciis, kion respondi. Eble nun vi havas kelkan ideon pri tiu respondo.

- Testudo: Mi provas. Se la logikaj reguloj ne ekzistus, tiam ni ne povus pasi de la premisoj al la konsekvencoj. Ni tute ne scius kiel rezoni!

- Akilo: Vere! Nun pensu pri la jena: kio okazus al la universo, se ni forigus la tutajn fizikajn leĝojn, kiuj regas la dinamikon de la universo?

- Testudo: Ba! Estus tre stranga situacio! Kio okazus? Mi ne scias... verŝajne nenio ŝanĝiĝus. Aŭ ĉio hazarde kaj daŭre ŝanĝiĝus. Fakte, kiel vi ĵus asertis, tiaj fizikaj leĝoj regas la dinamikon de la universo. En la vorto "dinamiko" estas la koncepto de tempo, nome de "variado". Sendube io ne povas ŝanĝi sian staton sen la fluado de la tempo.

- Akilo: Niaj reguloj de deduktado pri la fizikaĵoj devas esti koheraj rilate al la fizikaj leĝoj, ĉu ne?

- Testudo: Kiel ne?

- Akilo: Do, ĉiufoje niaj reguloj de deduktado ne estas koheraj rilate al la naturo, tiam niaj deduktoj mem ne rilatas al la naturo, tial ili estas senutilaj.

- Testudo: Jese.

- Akilo: Anstataŭe, al kio rilatas la logikaj reguloj?

- Testudo: Mi tute ne scias. La fizikaj leĝoj klare estas rilata al la naturo. Tamen, la logikaj leĝoj estas rilataj al la rezonado.

- Akilo: Vi antaŭe faris ekzemplon: "blanka kato ne povas samtempe esti ne-blanka." Tiu certeco de kie devenas?

- Testudo: De la fakto, ke tio estus sensenca!

- Akilo: Kio signifas ke "io estas sensenca"?

- Testudo: Vi daŭre demandas al mi tre intuiciajn aferojn. Ili estas malfacile respondeblaj.

- Akilo: "Io sensenca" estas io, kio ne respektas la ordinarajn regulojn, ĉu ne?

- Testudo: Ni povas diri tiele.

- Akilo: Do, kiam vi asertas, ke la frazo "blanka kato ne povas samtempe esti ne-blanka" estas sensenca, tiam vi asertas, ke ĝi ne respektas la ordinarajn regulojn, ĉu ne?

- Testudo: Ba... mi ne scias... mi ne pensas, ke ĝi devige estas tiele.

- Akilo: Tamen, de nia rezonado, ĝi estas implicita, ĉu ne? Ni asertis, ke "io sensenca" estas io "kio ne respektas la ordinarajn regulojn", kaj la antaŭa frazo pri la kato estas sensenca. Tiu implicas, ke tiu frazo ne respektas la ordinarajn regulojn, ĉu ne?

- Testudo: Jes, mi komprenis tion.

- Akilo: La ordinaraj reguloj de la logiko estas kiel la regulo, pri kiu ni antaŭe parolis: precize la fakto, ke objekto, kiu havas apartan econ, ne povas samtempe ne havi la saman econ; kaj nia ekzemplo konsideris katon. Tiu ĉi regulo, kiu devas esti respektata por logika dedukto, reprezentas ion de la universo. Fakte, kiel vi scias, la kvantuma mekaniko parolas pri fizikaj sistemoj, kiuj povas esti en apartaj miksaj statoj, kie la sistemo estas en du aŭ pli multaj statoj samtempe. Tie, la logika regulo, pri kiu ni ĵus parolis, ne valoras. Ĉu vi iam pensis pri tio?

- Testudo: Ne... sincere ne. Nun demando alvenas al mi: kio estas la logiko? De la maniero laŭ kiu vi parolas, ŝajnas al mi, tamen, ke vi konfuzas du sferojn: la sfero de la naturo, kie parolado pri la kvantuma aŭ klasika mekaniko estas signifoplena, kaj la sfero de la logiko, kiu ne rilatas kun la enhavo de la rezonado. Fakte, kutime tia logiko estas nomita "formala". Kial vi komparas la logikon kun la naturaj leĝoj?

- Akilo: Pri kio la homaro ĉiam dialogas? Pri la naturo, ĉu ne? Pri la kialo de la vivo, ĉu ne? Pri la post-morto, ĉu ne? Tamen, ĉiuj tiuj ĉi temoj estas rilataj al la naturo. Fakte, la filozofoj ĉiam parolas pri la universo. Cetere, se ni parolas pri la videbla aŭ ne videbla universo tute ne gravas: ni ĉiam parolas pri la universo. Kaj tiu ĉi fakto estas granda indico pri la spegulebleco, kiun la logikaj reguloj devas havi kompare al la universo. Fakte, se ni estus kvantumaj sistemoj, ĉu nia ĵus-priskribita logika regulo valorus?

- Testudo: Ne...

- Akilo: Do, ĉu ni povus plenumi rezonadon per tiu regulo?

- Testudo: Jes, sed la rezulto tute estus ekstera al la realo. Tamen, atendu... mi volas kontroli, ĉu mi komprenis aŭ ne ion. Entute, vi estas asertanta, ke la logiko estas io tre rilata al nia universo; kutime mi aŭdas la kontraŭan tezon: fakte, la matematika logiko estas konsiderata kiel la matematiko mem, nome io, kio estas sendepende de la universo, kie ĝi estas evoluigata.

- Akilo: Malgraŭ vi estas pensanta, ke la logiko ne rilatas al la naturo, vi konsentas kun la fakto, ke en la universo iu ajn objekto aŭ havas aŭ ne havas econ, ĉu ne?

- Testudo: Jes.

- Akilo: Kaj ĉu vi ne miras pri la fakto, ke tiu ĉi fakto estas ekzakte la sama regulo, kiun Aristotelo priskribis kiel grava parto de la logiko?

- Testudo: Ne, mi ne miras. Kaj la motivo simplas: la logiko estas uzata kiel ilo por rezoni pri multaj aferoj, ĉefe pri la naturo.

- Akilo: Ni estas, tial, asertanta, ke iel la logiko devas reflekti la naturajn regulojn, ĉu ne? Alie, pri kio ni povus paroli pere de logiko tute sendependa de la naturo?

- Testudo: Kompreneble.

- Akilo: Tamen, la naturaj reguloj dependas de la skalo, de kie ni observas la mondo, ĉu ne?

- Testudo: Kion vi celas diri? La fizikaj leĝoj ĉiam estas la samaj kaj por planedo kaj por mikrobo.

- Akilo: Certe! Tamen pensu pri la jena. Kiam ni parolas pri la homaj aferoj, kiel ekzemple pri la kora saneco de iu ajn, ni devas konsideri la karakterizojn de la koro, ĉu ne?

- Testudo: Kiel ne?

- Akilo: Tiuj karakterizoj estas havataj nur de la animaloj, kiuj havas koron, ĉu ne?

- Testudo: Nepre!

- Akilo: Jam sur la Tero ekzistas organismoj, kiuj ne havas koron. Ĉiu planto ne havas koron. Do, ĉu parolado pri plantoj estus signifoplena se ni konsiderus koron?

- Testudo: Tute ne. Se la plantoj ne havas koron, kial paroli pri la koro, kiam la temo estas la plantoj?

- Akilo: Ekzakte. Tial, mi imagas, ke vi tre simple komprenos, ke la sama aserto estas farebla kiam la ĉefa temo estas la steloj, ĉu ne?

- Testudo: Sendube!

- Akilo: Do, malgraŭ la fakto, ke la fizikaj leĝoj estas egalaj por ĉiu objekto en la universo, viva aŭ neviva, eta aŭ ega ĝi estu, la apartaj respektendaj reguloj de tia objekto estas tute malsimilaj kompare al la apartaj respektendaj reguloj de alia objekto de la universo, ĉu ne?

- Testudo: Absolute!

- Akilo: Do, se la logiko devas reflekti la naturaj leĝoj por paroli pri la naturo mem, ĝiaj premisoj devas ŝanĝiĝi depende de la temo. Ĉu tiu ĉi rezonado ŝajnas al vi signifoplena?

- Testudo: Mi havas dubon.

- Akilo: Bonege. Esprimu ĝin, mi estas scivola. Ĉiam eblas, ke rezonado povas esti rigore korekta, sed neeviteble malvera.

- Testudo: Vi diras la veron. Se la reguloj de la logikoj ŝanĝiĝas depende de la observato, sufiĉas ke la observanto konsideru la ecojn de tiu objekto de observado por elekti la ĝustajn logikajn regulojn kaj, poste, evoluigi rezonandon pri tiu objekto, ĉu ne?

- Akilo: Certe.

- Testudo: Tamen, se tiel estus, kiam ni estus fronte al ne-konata objekto, ni ne scius kiajn logikajn regulojn elekti, ĉar ni ne konus ĝiajn ecojn.

- Akilo: Kompreneble. Kaj, kiu estas via dubo pri tiu ĉi?

- Testudo: Nu, se ĉiu natura objekto bezonus apartajn logikajn regulojn, ĉiufoje ni volus rezoni pri novaĵo, ni tute ne povus akiri ion ajn, ĉar ne konante la ecojn de tiu novaĵo, ni ne scius kiajn regulojn uzi. Kaj tiu igos neebla ĉiun rezonadon pri novaĵoj. Tiele, ekzemple, ankaŭ la juraj aferoj estos tute nedecideblaj: fakte, ĉiufoje estus nova kazo la juĝistoj ne kapablus decidi ion ajn.

- Akilo: Mi komprenas vian vidpunkton. Nun respondu al la jena demando: ĉu porko havas koron kiel la homo?

- Testudo: Mi opinias jese. Porko estas mamulo kiel la homo. Mi pensas, ke ĝi havas home-similan koron.

- Akilo: Do, kiam ni parolas pri la koro de porko, kaj ni demandas al ni mem, ĉu altega-frekvenca batado estas nebona, ĉu ni povas respondi laŭ la sperto, kiun ni havas pri nia mem koro?

- Testudo: Kiel ne.

- Akilo: Tial, malgraŭ porko kaj homo estas du diversaj objektoj, ni povas trovi similajn ecojn, kiuj permesas al ni paroli pri iu laŭ la ecoj de la alia. Ni sendube ne povas trakti ĉiun aferon pri porko kiel ĝi estus afero pri homo, tamen pri multaj aferoj ni povus uzi komunajn regulojn, deduktante multajn aferojn pri ambaŭ.

- Testudo: Vi certe diras la veron.

- Akilo: Inter du homoj la similecoj estas pli multaj ol inter porko kaj homo, ĉu ne?

- Testudo: Absolute.

- Akilo: Do, pli multe ol inter porko kaj homo, ni povus inter du homoj rezoni kiel ili estus preskaŭ egalaj estaĵoj, ĉu ne?

- Testudo: Jes.

- Akilo: Memkompreneble, kiel vi observis, kiam ni estas fronte al novaĵo, estu ĝi eĉ nur homo kaj nenia apartaĵo, ni ne estus certa pri la ordinareco de tiu homo, ĉu ne?

- Testudo: Ekzakte. Ĉiam estus io ne antaŭvidebla, kelka nekonata eco, kiu igos malveraj niajn rezonadojn pri la nekonata homo. Tamen, kiel ni povas igi niajn rezonadojn korektaj kiam ni ne konas tian homon?

- Akilo: Tamen, kiel ni ĵus asertis, ni povas paroli pri la koro de porko, kiel ĝi estus homa, ĉu ne?

- Testudo: Jes.

- Akilo: Malgraŭ la fakto, ke homo kaj porko estas tre malsimilaj. Krome, la malsimileco inter porko kaj homo estas pli granda ol inter du homoj, ĉu ne?

- Testudo: Kiel ne?

- Akilo: Do, kvankam ni estus fronte al nekonata homo, ni povus fari diversajn asertojn kun granda certeco. Ekzemple, ni povus aserti, ke li sendube bezonas trinki akvon: eble li trinkas malofte, tamen li trinkas. Eble li manĝas malofte, kaj tamen ĝi manĝas. Kaj tiel plu... ĉu mi estas misplenumante la rezonadon?

- Testudo: Ne. Tute ne. Kaj tamen, se ni baziĝus nur sur la efektivaj komunaj ecoj inter la nekonata kaj la konata homo, tiam nia korekte-plenumita rezonado estus vera; sed, tiu aro da komunaj ecoj estas nekonata. Precize ĉar tiuj komunaj ecoj estus parto de la kono de tia homo; sed ni komencis dirante ke tiu homo estas nekonata. Kiel ni povas koni la komunajn ecojn de ne konata homo?

- Akilo: Verege!

- Testudo: Krome, via ekzemploj, kiel la bezono je trinkado aŭ je manĝado estas tro ĝeneralaj, kaj ofte senutilaj. Ĉio dependas de la temo de nia rezonado pri tiu nekonata homo.

- Akilo: Denove verege. Tamen, pensu pri la jena. Ni ne povas antaŭscii la ecojn de nekonata homo. Tamen, ni povas apriore taksi sian similecon kompare al konata homo. Ĉu tiu takso estas korekta? Ne ĉiam, sed ĝi estas komenco. Fakte, tiu ĉi komenco estas aproksimo: mi celas diri, ke ĝi estas necerta, kruda taksado. Poste ni devas rafini nian taksadon.

- Testudo: Kiel ni povas rafini nian taksadon?

- Akilo: Kiam ni elektas la malĝustajn premisojn por rezonado, kio okazas?

- Testudo: La rezonado produktas malĝustajn asertojn; aŭ pli bone, ne ĉiu deduktita aserto per tiu rezonado estus ĝusta, vera. Kelkaj eĉ povus esti veraj asertoj, sed kiaj el la tutaj deduktitaj asertoj estus veraj kaj kiaj malveraj, tute ne eblus distingi. Do, tia rezonado praktike estos senutila.

- Akilo: Bonege. Nun, kio signifas la frazo: "deduktita aserto ne veras"?

- Testudo: Ĝi signifas, ke ĝi ne parolas pri la vero. Kaj la vero, se ni estas parolanta pri naturaĵo, estas io, kio okazas. Malveraĵo pri la naturo ne okazas. Ekzemple, mi povas antaŭdeklari, ke la varmaj gasoj falas teren kaj la malvarmaj gasoj plialtiĝas. Ebla deduktaĵo de tiu ĉi premiso estus, ke en domo la plej malvarmaj etaĝoj estas la plej altaj. Kompreneble tiu ĉi estas malveraĵo, ĉar ĝi ne okazas: eĉ okazas la malo!

- Akilo: Do, se deduktita aserto veras, tiam ĝi estas komparebla kun la naturo. Se nia deduktita aserto malveras, en la komparo kun la naturo, ĝi montros sian tutan malverecon. Tiam, kiam nia deduktaĵo montriĝas malvera, kiel ni povas fari?

- Testudo: Ni povas ŝanĝi ĝin.

- Akilo: Kiel?

- Testudo: La nura metodo estas aŭ ŝanĝi la premisojn, kiuj portis al ĝi, aŭ ŝanĝi la deduktajn regulojn.

- Akilo: Bonega punkto. Kaj, se ni ŝanĝas niajn premisojn aŭ niajn deduktajn regulojn, kaj poste ni akiras verajn asertojn, ĉu ni povas nomi tiun ĉi procezon "rafinado"?

- Testudo: Jese. Mi komprenis vian vidpunkton. Efektive, kvankam ĉiu natura objekto havas siajn apartajn ecojn, ni povas trovi similecojn inter malsimilajn sistemoj, kiel inter porko kaj homo. Tamen, ofte ni studos novaĵon, kies ecojn ni ne konos; aŭ pli bone: ni studos ĝin precize pro la fakto, ke ni ne konas ĝin; komence ni faras krudan taksadon, bazante ĝin sur nia sperto. Poste, se ni rimarkos malĝustajn deduktadojn pro tiu apriora taksado, ni ŝanĝos iomete niajn premisojn adaptante ilin al la observadoj kaj al la komparoj. Nun mi ankoraŭ pli profunde komprenas, kial kvantuma mekaniko mirigis ĉiujn tiel multe: ĝi tute fuĝas de la plej bazaj intuicioj pri la naturo, kiujn la homo havas. Tiuj intuicioj estas ecoj komunaj al ĉiu homa sperto, ĉu ne?

- Akilo: Ekzakte. Pensu ankoraŭ pri tiu logika regulo de Aristotelo: aŭ objekto havas apartan econ aŭ ne havas ĝin. Ĝi ne povas samtempe havi kaj ne havi tiun econ. Tiu ĉi propreco, nome aŭ havi aŭ ne havi econ, estas komuna al ĉiu objekto spertata de la homoj. Do, sendube tiu ĉi premiso estas ĉiam alprenata por ĉiu rezonado sendepende de la temo.

- Testudo: Tamen, la naturo montris al ni temon, kie tiu regulo ne okazas: kvantuma mekaniko.

- Akilo: Mi nun volus paroli, pri io ajn, kiun vi rapide menciis. Mi opinias, ke ĝi estas interesa kaj neklara afero.

- Testudo: Kio?

- Akilo: Vi asertis, ke kiam nia dedukto kontraŭas natura okazaĵo, ni havas du eblojn: ni devas ŝanĝi aŭ niajn premisojn aŭ niajn deduktajn regulojn.

- Testudo: Certe! Fakte, malgraŭ ni povas perfekte plenumi rezonadon, niaj premisoj povas esti malĝustaj; alie, kvankam niaj premisoj povas esti korektaj, niaj deduktaj reguloj estas malĝustaj. Rimarku, ke kiam mi asertas "niaj deduktaj reguloj estas malĝustaj", mi ne celas diri, ke ni misdeduktis ion dum la rezonado. Anstataŭe, mi celas diri, ke, malgraŭ niaj logikaj paŝoj estas tute korektaj rilate al la antaŭfiksitaj logikaj reguloj pri deduktado, tiuj logikaj reguloj pri deduktadoj estas malĝustaj.

- Akilo: Mi komprenis. Nun, mi demandas al vi: kiel interrilatas la premisoj, la deduktaj reguloj kaj la objekto de nia rezonado?

- Testudo: Nefacile respondebla demando, sendube! Eble, tamen, mi havas bonan ideon pri ĝi. Sed ni analizu ĝin venontan fojon.

Viandmanĝuloj kaj hommanĝuloj.

- Testudo: Kara Akilo, ĉu vi sciis, ke mi estas vegetarana?

- Akilo: Tute ne! Ekde kiam? Estas io freŝdata?

- Testudo: Reale, jam nun estas ekde diversaj jaroj.

- Akilo: Ĉu vere? Mi tute ne sciis. Tamen estas rimarkebla afero.

- Testudo: Ja! Sed ni preskaŭ neniam manĝas kune. Ni nur babilas!

- Akilo: Nepre! Niaj tagoj kune pasas dialoge...

- Testudo: Ĉu vi scias, ke tiu ĉi fakto pri mi igas scivolaj multajn miajn konatulojn.

- Akilo: Kompreneble. Kvankam hodiaŭ ne estas konsiderita stangaĵo, ne estas multaj personoj, kiuj vegetaranas.

- Testudo: Kion vi celas diri?

- Akilo: Nu, rigardante la personojn, kiujn mi konas, nur eta aro estas vegetarana. Anstataŭe, por esti pli preciza, mi nur konas du vegetaranojn. Vi estas la tria!

- Testudo: Mi konsentas pri la malmulteco. Pensu, ke mi konas eĉ neniun, kiu estas vegetarana!

- Akilo: Ĉu vere? Tiom pli komprenebla la fakto, ke vi igas viajn konatulojn scivolaj.

- Testudo: Ja... tamen mi estas same scivola.

- Akilo: Pri kio?

- Testudo: Pri tiuj, kiuj ne estas vegetaranaj.

- Akilo: Vi ne estas iu el tiuj fanatikuloj, mi esperas!

- Testudo: Ne! Cetere, vi konas min, kara Akilo. Vi scias, ke mia vivo estas pli plena je demandoj ol respondoj.

- Akilo: Jes. Nepre. Kaj do... pri kio via scivoleco?

- Testudo: Kial tiom da scivoleco pri mia manĝa elekto?

- Akilo: Nu... mi pensas, ke ĉio tio, kio sin disigas de la ordinareco estas kurioza, scivolemiga. Ŝajnas al mi tre komprenebla.

- Testudo: Jes. Mi komprenas la scivolemon pri io neordinara. Tamen, mi celis la logikan sferon.

- Akilo: Kio?

- Testudo: Estas mi, kiu ne komprenas la logikan parton de la ne-vegetaranoj.

- Akilo: Strange: pro tio, kion mi komprenis, vi ne ĉiam estis vegetarano, ĉu ne? Do... vi devus koni la kialojn de la ne-vegetaranoj.

- Testudo: Jes. Mi ne ĉiam estis vegetarano. Tamen mi ne konas la kialojn de konvinkiĝinta ne-vegetarano, ĉar mi ne estis tiel, kiam mi estis pli juna. Mi nur faris tion, kion ĉiam estis farita: mi manĝis la viandon. Nur kiam mi demandis min pri tio, mi akiris respondojn, kiuj ŝanĝis mian vivon. Do, mi neniam estis konvinkiĝinta pri miaj kutimoj. Simple, mi ne pripensis ilin.

- Akilo: Bone! Vi estas bonŝanca, hodiaŭ, kara Testudo. Mi estas konvinkiĝinta ne-vegetarano. Aŭ, kiel mi ŝatas nomi min mem: mi estas ĉiomanĝa!

- Testudo: Perfekte! Do, vi asertas, ke vi estas konvinkiĝinta pri via ĉiomanĝeco, ĉu ne?

- Akilo: Absolute!

- Testudo: Kial vi nomas vin ``konvinkiĝinta''?

- Akilo: Ĉar mi konvinkis min, ke manĝi viandon estas ĝusta. Kaj nenio problemo ekzistas.

- Testudo: Do, laŭ vi estas vera distingo inter la homoj kaj la bestoj, ĉu ne?

- Akilo: Ne... vere ne. Mi nur pensas, ke manĝi viandon estas io el la plej naturaj aferoj, kiujn vi povas trovi sur la Tero. Diverseco estus inter homoj kaj bestoj, se nur la homoj manĝus viandon. Sed tiel ne estas. La bestoj mem manĝas viandon kaj neniam pripensa tiun ĉi fakton. Do, kial ni devus prizorgi?

- Testudo: Do, vi asertas, ke, konsidere ke la bestoj manĝas viandon kaj la agoj de la bestoj estas naturaj pro la difino de naturo, tiam manĝado de viando estas natura kaj do ĝusta, ĉu ne?

- Akilo: Ekzakte.

- Testudo: Lasu min rediri tion laŭ la jena maniero: vi asertas, ke, konsidere ke la bestoj agas laŭ aparta maniero kaj la agoj de la bestoj estas naturaj prodifine, tia maniero estas natura kaj do ĝusta. Ĉu mi korekte esprimis viajn pensojn?

- Akilo: Mi ankoraŭ ne komprenis, ĉar vi abstraktigi mian frazon, pasante de ``manĝi viandon'' al ``agi laŭ aparta maniero''. Tamen, ŝajnas al mi, ke via aserto estas korekta.

- Testudo: La utileco de la abstraktigo estas tuj videbla: se mia rediro estas korekta, tiam ni ĵus ĝeneraligi vian penson ekde io, kio aplikiĝas al la nura manĝado de la viando, al io, kio aplikiĝas al ĉia agado de la bestoj.

- Akilo: Kio?

- Testudo: Pensu pri mia ĝeneraligo, kiun vi konsentis antaŭe: ĉiu ago de besto estas natura pro difino kaj, pro via logiko pri la viandmanĝado, tio, kio naturas, ĝustas.

- Akilo: Mi ekvidas problemojn en tiu ĉi difino.

- Testudo: Ĉu vi konas la kukolo?

- Akilo: Jes. Mi scias, ke ĝi estas birdo, kiu havas kuriozan pepon.

- Testudo: La kukolo estas fama ankaŭ pro alia afero. La kukulo kutime ne kovas siajn ovojn. Ĝi ekspluatas la kovejon de alia birdo, kies ovoj estas tre simila al ĝiaj. Kiam la alia birdo malproksimiĝas de la kovejo, la kukolo forigas la grandan parton de la aliulaj ovoj kaj enmetas siajn ovojn anstataŭe. Poste foriras kaj ne plu vidas siajn ovojn.

- Akilo: Estas preskaŭ nekredebla.

- Testudo: Ja... la rilato inter la kukolo kaj la alia birdo estas tre strikta. Kompreneble la kukolaj ovoj estas parazitaj: ili anstataŭas la aliulajn.

- Akilo: Jes. Mi komprensas.

- Testudo: Kompreneble, la ovoj de la alia birdo estas mortigita de la kukolo kaj nur la kukolaj transvivas.

- Akilo: Tiu estas vere kurioza.

- Testudo: Ja... tamen pensu pri la homoj. Ĉu vi difinus ``kurioza'' homon, kiu mortigus la aliulajn gefilojn por anstataŭi ilin per la siaj? Aŭ ĉu vi difinus tian homon terura?

- Akilo: Nepre! Terura homo li sendube estus.

- Testudo: Ĉu tiaj agoj de tiu terura homo estas ĝustaj?

- Akilo: Kiel ili povas esti konsideritaj ĝustaj? Ili estas abomenaj.

- Testudo: Ja. Do ni ĵus montris okazon, kie la rezonado ``se natura tiam ĝusta'' ne plu funkcias. Kaj simpla estus montri multajn aliajn okazojn, kie la naturo nature kondutas laŭ home malĝusta maniero.

- Akilo: Jes... sed ĉiukaze estas diferenco. Ni estas homoj. Mi ne pensas, ke la konduto de la kukolo estas konsiderebla ``malĝusta''. Finfine, ĝi kondutas nature. La homoj havas alian sentemon kaj aliajn bezonojn, eĉ emociajn.

- Testudo: Do, vi estas asertanta, ke ekzistas distingo inter la homoj kaj la besto, ĉu ne?

- Akilo: Jes. Fundamente la homoj sentas la ĝustecon kaj la malĝustecon de iliaj agoj. La bestoj tute ne.

- Testudo: Tamen, kiam komence mi demandis al vi, ĉu ekzistis distingo inter homoj kaj bestoj, vi asertis, ke ne ekzistis. Ĉu vi reprenis vian aserton?

- Akilo: Ĉu vere?

- Testudo: Ja. Vi uzis la egalecon inter la homoj kaj la bestoj por aserti, ke la manĝado de viando estas natura, do ĝusta. Nun, vi rekonas, ke ne ĉio tio, kio naturas, ĝustas. Kion vi nun pensas pri la manĝado de viando? Ĉu ĝi ankoraŭ ŝajnas al vi ĝusta, kiel vi mem difinis ĝin antaŭe?

- Akilo: Jes. Jes. Kial ne? Ĝi estas natura. Nu... mi komprenas, ke tio ne implicas ĝian ĝustecon, tamen manĝi viandon estas natura. Fakte, ĉiu viandmanĝa besto montras tian naturecon.

- Testudo: Bone. Tamen la homoj elektas la farindajn agojn, kiam tiaj agoj estas ĝustaj. Alie, ni homoj perceptas, ke estas io malĝusta kaj ne plu faras tiajn agojn. Ĉu ne?

- Akilo: Jes. Sed mi ne asertis, ke la viandmanĝado estas malĝusta. Mi nur asertis, ke ĝia ĝusteco ne dedukteblas de ĝia natureco.

- Testudo: Nepre. Do, kial vi pensas, ke la viandmanĝado estas ĝusta? Aŭ kiel vi povus dedukti ĝian ĝustecon?

- Akilo: Mi tute ne scias. Mi sentas, ke ĝi estas ĝusta, sed nun mi ne scias, kiel montri ĝin.

- Testudo: Tio ne estas problemo. Ni provu alfronti la temon kontraŭe: se ni ne kapablas montri la ĝustecon de la viandmanĝado, ni kapablas montri la malĝustecon de la hommanĝado.

- Akilo: Ĉu hommanĝado? Kion vi celas diri?

- Testudo: Precize, la manĝado de la homoj.

- Akilo: Ĉu manĝi homojn? Kion vi diras?

- Testudo: Ni ambaŭ konsentas, ke manĝi homojn estas malĝusta ago, ĉu ne?

- Akilo: Nepre!

- Testudo: Mia demando simplas: kial?

- Akilo: Ĉu tio ne estas jam memkomprenebla?

- Testudo: Mi komprenas vin, tamen ni prefere montru eksplicite niajn argumentojn. Tiel, ni plejeble facile analizos ilin.

- Akilo: Estas malmulto analizinda pri tio: manĝi homon signifas mortigi homon, kaj eble igi lin suferanta.

- Testudo: Do, ĉu la problemoj pri la manĝado de homo estus lia sufero kaj lia mortigo?

- Akilo: Certe!

- Testudo: Kial estus problemo igi iun suferanta?

- Akilo: Kial? Ĉar neniu ŝatas la suferadon. Kial igi aliulon suferanta? Estus profunde malĝusta.

- Testudo: Kaj kia problemo estus pri la mortigo?

- Akilo: La sama! Ĉu vi deziras morti? Mi ne kaj mi tute ne deziras ĝin por iu ajn. La vivo estas tro altvalora!

- Testudo: Ŝajnas al mi, ke vi konsideras vian senton kaj vian vivon samvalora kompare al la aliulaj.

- Akilo: Tute jes. Ni tutaj estas egalaj.

- Testudo: Do, la malĝusteco, kiu senteblas pri la suferigo kaj la mortigo de homo devenas de tiu ĉi egaleco: se ni tutaj egalas, kial al aliulo fari ion kion ni tute ne volus por ni? Ni kontraŭus la egalecon.

- Akilo: Ekzakte. Mi ne scias, kiel pli bone esprimi tian koncepton ol uzi la frazon: ne faru al la aliuloj tion, kion vi ne volus esti farita al vi mem.

- Testudo: Ja, mi konas ĝin. Kaj kio pri la bestoj? Ĉu estas ĝusta suferigi beston?

- Akilo: Tute ne.

- Testudo: Kial?

- Akilo: Pro la sama argumento: kial suferigi iun, kiam ni certas, ke ni ne ŝatas suferi?

- Testudo: Ĉu vi ŝatas la morton?

- Akilo: Tute ne!

- Testudo: Kial, do, vi mortigas la bestojn, se por la bestoj valoras la sama argumento pri la homoj?

- Akilo: Ve! Mi ne ŝatas la morton pri iu ajn vivulo, kaj tamen iel ni devus manĝi kaj nutri nin!

- Testudo: Mi estas vegetarano. Mi estas la pruvo, ke ni povas manĝi kaj bone vivi sen la mortigo de la bestoj.

- Akilo: Sed estas la naturo, kiu faris nin tiel, kiel ni estas!

- Testudo: Sed la naturo mem faris la kukolon.

- Akilo: Mi tute ne scias kiel respondi al vi!

- Testudo: Ne estas problemo. Mi ŝatas la veron, ne la venkon. Do, mi tre multe preferas vin, kiam vi estas plena je argumentoj: tiel vi povas helpi min alproksimiĝi al la vero. Kiam vi ne plu kapablas antaŭeniri, mi preferas, ke ni haltigu la dialogon kaj reprenu ĝin, kiam vi sentas vin preta. Ĉu konsentite?

- Akilo: Konsentite.

- Testudo: Bone! Ĝis la venontan fojon! Mi esperas, ke vi havos bonajn argumentojn, kiuj igis min dubanta pri miaj ideoj.

- Akilo: Mi esperas la samon... alie mi devos vegetaraniĝi kaj mi tute ne volas tion!

La libervola ebriulo.

La dialogo pri la libervolo ne finis kaj la komentoj, kiuj estis faritaj pri ĝi, instigis min daŭrigi la esploradon de tiu ĉi temo. Mi klopodis por igi la dialogon plejeble neĝena. Al vi vian juĝon!

Akilo kaj la Testudo denove renkontiĝas por paroli pri la libervolo.

- Akilo: Mi repensis pri nia antaŭa dialogo pri la libervolo, kara Testudo.

- Testudo: Ĉu vere? Bonege! Kaj kion vi atingis?

- Akilo: La ĉefa malfacilaĵo en la komprenado de la libervolo estis la fakto, ke la homaj voloj estas tre multe influitaj de eksteraj eventoj. Tiel ne nur ekzistas liberaj kaj devigitaj voloj; ekzistas eĉ gamo da voloj, ekde la plej sendependaj de la eksteraj eventoj al la plej dependaj. La demando estas: ĉu ekzistas la ekstremaj kaj kontraŭaj limoj de tiu ĉi gamo? Nome la liberaj kaj devigitaj voloj mem.

- Testudo: Kaj kiel vi respondis al tiu ĉi demando?

- Akilo: Mi volas fari distingon: flanke estas la volo, aliflanke la libervolo.

- Testudo: Kia estus la diferenco inter la du?

- Akilo: La volo estas la eco de homo, kiu pensas kaj agas sendepende de eksteraj kaj enaj faktoroj.

- Testudo: Kaj la libervolo?

- Akilo: La libervolo estas la eco de homo, kiu pensas kaj agas sendepende de la eksteraj moralaj leĝoj.

- Testudo: Kial vi estigis tian distingon?

- Akilo: Pro tio, kion mi komprenis, la koncepto de libervolo, kiu devenas de la religia kunteksto, estas precize rilata al la moralaj leĝoj. Ni estas liberaj fronte al ĉia morala leĝo. Kaj la libereco implicas, ke ni povas aŭ ne laŭiri tiajn moralajn leĝojn. Dume, kiam ni antaŭe parolis pri libervolo, ni koncentriĝis pri lavolo kaj ties dependeco de eksteraj faktoroj.

- Testudo: De kie devenas la moralaj leĝoj, pri kiuj vi parolis?

- Akilo: En la religia sfero, mi opinias, ke ili devenas de Dio mem, sed mi ne certas.

- Testudo: Mi provas rediri vian distingon tiele kaj vi kontrolu mian bonecon.

- Akilo: Konsentite.

- Testudo: Kvankam la voloj vere estus influitaj de eksteraj faktoroj, certe ekzistas periodoj, kiam iu ajn homo havas senŝanĝajn volojn. Lia libervolo montriĝas kiam liaj voloj, sendepende de la deveno, estigas elekton, kie li povas laŭiri aŭ male la moralajn leĝojn. Ekzemple, mi povas voli novan poŝtelefonon kaj mi estas fronte al tiu de alia persono; mia ena volo povus porti min al preni la aliulan poŝtelefonon; sed la de-mi-konataj moralaj leĝoj malpermesas la ŝtelon. Do mi havas du eblojn: preni la telefonon aŭ ne.

- Akilo: Ekzakte. Kaj ĉiu tiu estas sendepede de la deveno de mia volo, precize kiel vi asertis.

- Testudo: Tamen estas io, kion mi ne komprenas: kiu fine elektas, kiam vi troviĝas fronte al tia elekto?

- Akilo: Mi!

- Testudo: Tamen, tiu estas la sama komplikeco de nia antaŭa renkontiĝo, kara Akilo. Kio estas tiu ``mi''?

- Akilo: Ja... mi komprenas vian vidpunkton. Mi antaŭe difinis tiun ``mi'', kiel tio kio samtempe volas kaj elektas. Sub tiu ĉi difino kompreneble estas multaj problemoj, kiuj devenas de la fakto, ke la elektanto ne estas sendependa de la voloj mem.

- Testudo: Fakte, se la menso elektanta estas influita de la voloj mem, ni devas respondi al la demando: kio influas la volojn? Kiu estus: Kiu influas nin mem?

- Akilo: Tamen, ĉi tiu nekapableco pri la difinado de la libervolo kontraŭas mian intuicion. Mi sentasmian libervolon. Mi sentas, ke mi havas ian liberecon pri miaj elektoj.

- Testudo: Jes, mi komprenas vin. Fakte, mi mem ĉiam frapas tiun aferon. Sed sufiĉas al mi pensi pri la ebriuloj. Ĉu ili konscias pri sia stato? Kutime ne. Kaj mi demandas: kio distingas ebriulon de aliulo?

- Akilo: Ĉu la elspiro?

- Testudo: Sendube! Sed imagu ke al la ebriulo iu bonigis la elspiron. Kiel vi distigus tian ebriulon de aliulo?

- Akilo: Nu, la ebriulo kutime kondutas malsimile ol kiam li ne estas ebria.

- Testudo: Imagu, ke vi ne konas la ne ebrian staton de la ebriulo. Kiel vi plenumus la distingon?

- Akilo: La ebriulo kondutas objektive strange! Ili eĉ ne marŝas ordinare. Kaj kutime ne kapablas paroli korekte.

- Testudo: Kaj kio estus la diferenco inter ebriulo kaj mens-malsanulo, kiu nek marŝu nek parolu ordinare?

- Akilo: La nivelo de alkoholo en la vejnoj! Analizante la sangon, mi tuj povus kompreni la diferencon.

- Testudo: Vi uzus la sciencon. Sed kion kutime afermas la scienco pri mens-malsanulo?

- Akilo: Kion vi celas diri?

- Testudo: Ĉu la scienco asertas, ke multaj mens-malsanoj dependas de genaj faktoroj?

- Akilo: Jes.

- Testudo: Kaj tiu ĉi genaj problemoj de kio dependas?

- Akilo: De faktoroj kaj eksteraj kaj enaj. Multaj eraroj pri la genaro dependas de la interago kun la medio mem.

- Testudo: Kaj la alkoholo estas ekstera faktoro pri la ebriulo, kaj tiu faktoro influas kaj ŝanĝas la konduton de la homo mem, ĉu ne?

- Akilo: Certe.

- Testudo: Do, kaj la ebriulo kaj la mens-malsanulo kondutas strange pro eksteraj faktoroj. Ĉu ili konscias pri ilia stato?

- Akilo: Mi opinias ne. Certe, dependas de la malsanulo kaj de la nivelo de ebrieco, sed ĝenerale ili ne konscias pri tio.

- Testudo: Kio distingas sanan homon de mens-malsanulo kaj ebriulo?

- Akilo: Ĉio. Sufiĉus rigardi la konduton por kompreni ĉu iu estas malsana aŭ ebria.

- Testudo: Kaj kio estus malsimila inter la sanulo kaj la aliuloj?

- Akilo: La malsanuloj, inkluzivita la ebriulon, kondutus aparte strange.

- Testudo: Ĉu ``strange'' estas por vi sinonimo de ``ne ordinare''?

- Akilo: Jes.

- Testudo: Do, laŭ vi, ekzistas ordinara konduto kaj tiuj, kiuj disigas sin mem de tio, estas malsanuloj.

- Akilo: Jes. Pensu pri murdinto.

- Testudo: Kia estas la diferenco inter murdinto kaj sanulo?

- Akilo: La murdinto murdas!

- Testudo: Kompreneble, sed kial ĝi estus konsiderita malsana de vi?

- Akilo: Ĉar li precize disigus sin de tiu ordinara konduto.

- Testudo: Do, vi estas kohera. Ĉio, kio disigas sin de la ordinara konduto estas malsana.

- Akilo: Jes!

- Testudo: Do, vi konsiderus malsana ĉiun libervolulon!

- Akilo: Kio?

- Testudo: Pripensu la jenan: vi difinis libervolulon, kiel tiu kiu agas sendepende de la eksteraj moralaj leĝoj. Kaj la moralaj leĝoj estas konsentitaj de preskaŭ ĉiu, ĉu ne?

- Akilo: Jes, kvankam ne ĉiu respektas ilin.

- Testudo: Agante sendepende de ili, la libervoluloj ne ĉiam respektos ilin, diferencante de la ordinareco. Vi asertis, ke ĉiu, kiu disigas sin de la ordinara konduto estas malsana. Tial la libervoluloj estas malsanuloj. Kaj nur la ne-libervoluloj estas sanaj.

- Akilo: Ne... ne... mi ne celis tion!

- Testudo: Mi povas kompreni tion: mi tute ne ŝatas tiajn konkludojn! Fakte, ĉiu persono, kiu farus ion malsimile al la aliaj, aŭtomate estus malsana!

- Akilo: Mi perdiĝis. Kial ni parolis pri la malsanuloj?

- Testudo: Ĉar mi demandis al vi, kiel vi povas distingi inter sanuloj kaj mens-malsanulo aŭ ebriulo.

- Akilo: Tamen ni ekdialogis pri la libervolo.

- Testudo: Ja, tamen la fakto mem, ke ni ne kapablas distingi inter sanulo, kiu kompreneble estus libervola, kaj malsanulo kiel ebriulo, kiu estus ne-libervola, diras multon al ni.

- Akilo: Kion?

- Testudo: Aŭ ni ne sufiĉe bonas por distingi inter libervoluloj kaj nelibervoluloj, aŭ la distingo ne ekzistas.

- Akilo: Mi ne povas akcepti tian lastan konkludon. Veras, ke eĉ sanulo estas influita de la ekstero, tamen mi pensas, ke estas alia diferenco.

- Testudo: Kia?

- Akilo: Prenu la ebriulon: li estas influita de io aparta, nome la alkoholo. La mens-malsanulo de apartaj genoj. La sanulo mem estas influita de la ekstero, sed tiu ĉi influo estas malsimila.

- Testudo: Kion vi celas diri?

- Akilo: La ebriulo estas influita de la nura alkoholo. Li fakte estas tute nesentema pri ĉio alia. Pensu pri la veturilaj akcidentoj: li tute ne kapablas ekkonscii pri sia stato, pri eventualaj aliaj veturiloj, pri la kurbiĝoj de la stratoj kaj tiel plu. Lia sentemo estas malpliigita de la alkoholo.

- Testudo: Kaj kio pri la sanulo?

- Akilo: Tute malsimile. La sanulo estas ekzakte la malo: li estas pli sentema pri si mem kaj la ekstero.

- Testudo: Kio signifas esti pli sentemaj?

- Akilo: Kapablaj je percepti la plej etajn detalojn.

- Testudo: Kaj la ebriulo ne estas influita de tiaj detaloj, kiel la sanulo, ĉu ne?

- Akilo: Ekzakte!

- Testudo: Tial, preskaŭ nekredeble, la ebriulo estas pli sendependa de la sanulo, ĉar li kapablas esti malpli influita de la ekstero.

- Akilo: Ho, ve! Vi denove igis ĉion paradoksa!

- Testudo: Mi nur limigis min al viaj asertoj. Se vi pensas, ke mi malbone interpretis viajn asertojn, montru min kiel plejeble bone reinterpreti ilin.

- Akilo: Ja... sed mi ne scias kiel. La fakto estas, ke la rezonado ŝajnas daŭre kontraŭi mian kutiman intuicion.

- Testudo: Pro tio, kion ĝis nun ni scias, la intuicio estis farita de la evoluado por plenumi apartajn aferojn. Ĝi ne estis evoluigita por kompreni al tutan universon. Tio, kompreneble, ne signifas, ke ni ne povas kompreni ĉion: ĝi nur implicas, ke ju pli malsimilan aĵon ni volas fari kompare al tio pro kio ni evoluiĝis, des pli malfacila tio estus.

- Akilo: Kiom malfacila? Povus estis tiel, ke ni neniam povus atingi la veron. Kaj kio pri la temo de tiu ĉi dialogo? Ĉu ni kapablos kompreni la libervolon?

- Testudo: Via lasta demando montras al mio ion interesan.

- Akilo: Kio?

- Testudo: Kiam vi demandas ``ĉu ni kapablos kompreni la libervolon'', vi implice asertas, ke io nomita ``libervolo'' ekzistas: ni nur devas kompreni, kio ĝi estas.

- Akilo: Jes.

- Testudo: Tio estas iom paradoksa. Fakte, kiel vi povas kompreni ion, pri kies ekzisto vi eĉ ne certas? Vi ne povas fari ian ajn eksperimenton por kompreni ĝin.

- Akilo: Tamen mi sentas ĝin.

- Testudo: Ja, bedaŭrinde la ``iloj'', kiujn vi uzus por esplori ĝin, estus la samaj, kiujn vi volas esplori.Kiel io povas esploris sin mem per si mem?

- Akilo: Pri kiaj iloj vi parolas?

- Testudo: La menso kun sia hipoteza libervolo. Tiu ĉi estas granda limo. Estas bona temo por alia dialogo, ĉu ne?

- Akilo: Sendube!

- Testudo: Sed la venontan fojon mi volas alfronti kun vi io strikte rilata al la hodiaŭa temo.

- Akilo: Kio?

- Testudo: Ni asertis, ke la diferenco inter la homa menso kaj la ekstero estas tre konfuza, ĉar la homo mem estas influita de la ekstero. Do, ``ĉu ili povas esti konsideritaj kiel disigitaj?'' estis nia ĉefa demando, ĉu ne?

- Akilo: Certe.

- Testudo: La fakto estas, ke en ĉio tio, pri kio mi ĵus parolis, estas io, kio ni ankoraŭ ne difinis.

- Akilo: Kio?

- Testudo: Mi respondas al vi per demando: Kiel ni povas certigi la sendependecon de homo, kiam ni neniam difinis tion, kio estas homo?

Libervolo - ĉu ni vere estas liberaj?

La jena dialogo naskiĝis de la rimarko, kiun faris Armando Zecchin al mi pri la libervolo. Mi pensas, ke tiu komento estas tre grava kaj tre interesa. Jen la produkto de mia unua pensado pri tia temo.

Mi bedaŭras pro la longeco de tiu ĉi dialogo. Mi scias, ke ĉe interreto longaj verkaĵoj estas evitindaj. Tamen, mi skribis ĝin ekzakte kiel mi pensis, kiel mi kutime faras kun la tutaj dialogoj, kiujn mi skribis. Do, estas la produkto de tute kompleksaj ideasocioj, kiuj estiĝas en mia menso, kiam mi metas la karajn Testudo kaj Akilo iu kontraŭ la alia.

- Testudo: Kara Akilo, estas malfacila demando, al kiu mi ne trovas respondon... ĉu vi povas helpi min pri la esplorado?

- Akilo: Certe! Kia estas la problemo?

- Testudo: Ĉu vi konas la koncepton de libervolo?

- Akilo: Kompreneble. Mi lernis ĝin en religia kunteksto.

- Testudo: Kaj kio estus via difino de ĝi?

- Akilo: La eblo de la homoj je agi memvole.

- Testudo: Mi rimarkis, ke vi havas tre klaran ideon pri tio.

- Akilo: Ja! Tamen ne estas mia merito: la koncepto mem estas tre simpla.

- Testudo: Nu, vi ŝajnas la perfektan personon, kiu povas helpi min, ĉar mi estas tute alie: por mi la libervolo estas mistera koncepto.

- Akilo: Ĉu mistera? Kial?

- Testudo: Se mi kapablus klarigi mian dubojn, ili ne estus tiaj. Vi, male, havas klarajn ideojn. Do, lasu min tuŝi vian klarecon, tiel ke mi povu gajni ion de ĝi, ĉu bone?

- Akilo: Bone!

- Testudo: En la difino, kiun vi asertis, estis la vorto "memvole". Ĉu vi povas difini ĝin?

- Akilo: "Memvole" estas tre intuicia koncepto. Estas malfacile difinebla.

- Testudo: Provu, kaj eble vi helpos min klarigi ĉion.

- Akilo: Nu... "fari ion memvole" signifas "fari ion, kion ni mem decidis".

- Testudo: Ĉu oni povas difini du diversajn eblojn? Tio, kio estas devigita al ni, kaj tio, kio ni faras memvole. Ĉu vi ŝatas tiun ĉi disigo?

- Akilo: Jes, kiel ne? Efektive, "fari ion memvole" estas la malo de "fari ion devige".

- Testudo: Mia menso ofte penas, kiam oni abstrakte parolas. Lasu min fari ekzemplon, ĉu konsentite?

- Akilo: Konsentite!

- Testudo: Kiam homo devigas alian homon al manĝi ion, kaj ĉi-lasta obeas, tiu ĉi manĝo ne estas memvola, ĉu ne?

- Akilo: Kompreneble.

- Testudo: Kaj kio pri la okazo, kiam mi troviĝu fronte al belega, sed sovaĝa besto kiel tigro? Supozu, ke mi havu nekutiman deziron je tuŝi tiun beston. Ĉu mi povus fari tion?

- Akilo: Jes... sed vi riskus la vivon. La probablo, pri via transvivo, estus tre malgranda. Do...

- Testudo: Do, ĉu mi estas vere libera? Ĉu mi povas fari tion, kion mi memvole decidis?

- Akilo: Jes kaj ne... Jes, ĉar vi ĉiukaze havas la liberecon je elekto, kvankam iu el la eblaj elektoj estas mortiga. Ne, ĉar se vi elektas la mortigan elekton, tiam vi mortigos vin mem.

- Testudo: Kaj ĉu mortigi sin mem ne estas elekto? Ĝi tute ŝajnas elekto kaj plene en la memvolo.

- Akilo: Mi ne konsentas plene. Flanke, vi ĉiam povas rekte elekti la sinmortigo; aliflanke, en tiu ĉi ekzemplo pri la tigro, vi ne rekte elektas la morton: ĝi estas implicita de via elekto, sed ne estas la elekto mem. Vi elektas tuŝi la sovaĝan beston, ne la sinmortigon.

- Testudo: Tamen la morto estas tre rekta implico, ĉu ne?

- Akilo: Jes...

- Testudo: Do, elektante la tuŝadon, mi klare elektas mian morton. Kaj kio estas via problemo pri tiu? Ĉu vi ne pensas, ke ĝi ĉiukaze estus memvola ago?

- Akilo: Jes... kiel mi jam diris, la elekto estas memvola, tamen ĝi estas iom deviga.

- Testudo: Mi tute ne komprenas: estas deviga aŭ memvola?

- Akilo: Nek unu nek la alia.

- Testudo: Ĉu ekzistas tria okazo, kiun mi ne kapablas vidi?

- Akilo: Ne... estas malfacile esprimi tio, sed se ni volas resti vivaj, tiam ni estas iom devigitaj...

- Testudo: Devigitaj de kiu?

- Akilo: Devigitaj de ni mem...

- Testudo: Kia devigo estas, se ni devigas nin mem? Tio estus memvolo, ĉu ne?

- Akilo: Jes... kaj ne!

- Testudo: Ŝajnas al mi, ke ne nur mi estas konfuzita.

- Akilo: Ja! Kaj nur nun mi ekkonscias pri tio!

- Testudo: Nu... klopodu por klarigi viajn pensojn, ĉar vi klarigos eĉ miajn. Kaj provu respondi al la jena demando: ĉu oni povas devigi sin mem nememvole?

- Akilo: Via demando ŝajnas paradoksa...

- Testudo: Ĝi nur reflektas tion, kion vi ĝis nun diris.

- Akilo: Ja, tamen mi havas ekzemplon pri tio. Pensu pri kiam ni kuras. Ni decidas, ke ni devas plenumi ian vojon. Tamen, kiam ĉe la duono de tiu vojo, ni lacas. Kion ni faras? Se mia volo estas forta, mi sekvos tion, kion mi antaŭe decidis kaj finos la vojon; male, mi tuj finos la kuradon mem. En la unua okazo, mi volas finkuri la vojon, tamen la laciĝo estas granda kaj mi samtempe volus fini la kuradon, sed fine venkas la unua volo. En la dua okazo, venkas la dua volo.

- Testudo: Vi do estas asertanta, ke la homo povas havi samtempe pli ol unu volon, kaj tiu ĉi voloj povas esti kontraŭaj.

- Akilo: Ekzakte!

- Testudo: Ĉu la homo povas decidi havi nur unuopan volon?

- Akilo: Ne! Li nur povas elekti iun volon kaj sekvi ĝin, malgraŭ la aliaj voloj. Tiu ĉi estas la bazo de la matureco: ni ne povas havi ĉion.

- Testudo: Vi estas asertanta, ke homo povas havi du volojn, kaj tiu ĉi voloj povas influi lian konduton. Tamen, tiu ĉi voloj povas kontraŭi unu la alian kaj igi la elekton ne facila, ĉu ne?

- Akilo: Jes. La decidoj en nia vivo estas preskaŭ ĉiam ne facilaj.

- Testudo: Ĉu homo estas feliĉa pri tiu ĉi malfacileco?

- Akilo: Tute ne... estus pli facila, se ni estus... pli sinkronigitaj kun ni mem. Kontraŭaj voloj igas la vivon tre komplika.

- Testudo: Do, homo ne povas decidi forigi tiun ĉi kontraŭajn volojn, ĉu ne?

- Akilo: Jes... li ne povas decidi siajn volojn. Li nur povas elekti la laŭirontan vojon.

- Testudo: Vi denove estas malklara, laŭ mi.

- Akilo: Ĉu malklara? Kial?

- Testudo: Vi estas parolante pri la voloj, kiel io devigita. Vi asertis, ke homo ne povas decidi siajn volojn: li nur povas elekti kelkajn el ili.

- Akilo: Jes.

- Testudo: Do, homo, eĉ pri siaj voloj, estas devigitaj. Kia libereco estas kiam oni devas elekti nur inter devigitaj elektoj?

- Akilo: Jes... eĉ kelkaj voloj estas devigitaj, sed ne tutaj. Ekzemple, la okazo de la kuranto. Li volaskuri kaj tamen, je certa momento, li frapas kontraŭ korpa limo: fari ion pluan estus eĉ pli laciga kaj ĝena. Li mense volas kuri, sed korpe volas ĉesi. La kontraŭeco dependas de la diversa origino de la "voloj".

- Testudo: Vi estas asertanta, ke ekzistas du klasoj da voloj: la korpa kaj la mensa, ĉu ne?

- Akilo: Jes.

- Testudo: Ĉu la kuranto ne havas la regon de ambaŭ la specojn de voloj?

- Akilo: Ne... li mense decidis, ke li volas kuri, sed korpe estas limigita kaj perceptas la volon je ĉesi.

- Testudo: La volo, kiu devenas de la korpo, estas mensa volo?

- Akilo: Kion vi celas diri?

- Testudo: Kiam mi estas kurantan kaj perceptas troan lacecon, en mia menso montriĝas du kontraŭaj voloj: daŭri kaj ĉesi. Iu devenas de la korpo, la alia de la menso. Malgraŭ ilia malsimila deveno, kiam en la menso, ili estas mensaj voloj, ĉu ne?

- Akilo: Kiel ne?

- Testudo: Do, finfine, la fina elekto estas mense, ĉu ne?

- Akilo: La elekto ĉiam estas mensa agado.

- Testudo: Tial, laŭ tio, kion vi asertas, la korpaj voloj estas devigitaj de nia korpo al nia menso, dume la mensaj voloj estas memvolaj.

- Akilo: Jese.

- Testudo: Mi rimarkis alian malklarecon en via pensado.

- Akilo: Ĉu denove? Kial?

- Testudo: La fakto estas, ke flanke, vi asertas, ke la menso kaj la korpo estas du disigitaj aferoj: malgraŭ mia menso volas, ke mia korpo faru ion, mia korpo volas fari alion; kaj mi havas kontrolon pri miaj mensaj voloj kaj ne pri miaj fizikaj voloj (mi ne povas ŝanĝi miajn korpajn bezonojn); do, korpo kaj menso volas sendepende unu de la alia. Aliflanke, vi asertas, ke la korpaj voloj eniras en nian menson kiel veraj mensaj voloj, ĉar la fina elektado estas plenumita mense, ĝi estas mensa agado.

- Akilo: Sendube estas interago inter la menso kaj la korpo. Ne povas esti alie. Korpo kaj menso ne estas du izolitaj elementoj. Ili kunlaboras, malgraŭ kelkfoje povas esti kontraŭaj.

- Testudo: Ni reiru al la momento de la elekto inter du kontraŭaj voloj. Kiu plenumas la elekton?

- Akilo: Se mi kuras kaj lacas kaj mi fine daŭrigas aŭ ĉesigas la kuradon, mi faris la elekton.

- Testudo: Kaj vi estas la aro konsistigita de via menso kaj via korpo, ĉu ne?

- Akilo: Jes.

- Testudo: Do, via menso havas siajn volojn kaj eĉ via korpo havas la siajn, tamen estas tria elemento, kiun vi nomas "mi", kiu fine elektas iun el la du ebloj.

- Akilo: Ne... ne... nun estas granda konfuzo. Kiam mi diras "mi", tio povas signifi du diversajn aferojn: "mi" kiel la sumo de korpo kaj menso; "mi" kiel mia nura menso. La mensa parto estas samtempe tiu, kiu deziras ion kaj fine elektas. La korpa parto estas speco da eksteraĵo, kiu produktas korpajn volojn, kiuj influas la menson pere de la produktado de tiaj voloj, kiuj kontraŭas aŭ kuniras kun la mensaj voloj.

- Testudo: Se tiel estus, tiam viaj mensaj voloj ĉiam venkus! Ili estas la favorataj de la menso mem, kial la menso elektus la korpajn volojn?

- Akilo: Mi tute ne scias...

- Testudo: Tamen ni scias, ke ni ofte faras ion, kion racie ni rekonas kiel neĝusta, sed korpe tio estas tre alloga, kiel tro manĝi! Ŝajnas, ke la menso ne kapablas distingi, kio devenas de la menso mem kaj kio de la korpo. Anstataŭe, ĝi kapablas distingi la devenon, sed, dum la elektado, la deveno influas malmulte.

- Akilo: Jes... sed mi ne scias, kiel respondi al via demando.

- Testudo: Pensu pri io praktika kaj faru ekzemplon.

- Akilo: La komplikeco dependas de la fakto, ke la korpaj bezonoj rekte influas la mensajn volojn.

- Testudo: Sed vi antaŭe asertis, ke la korpo kaj la menso estas disigitaj, kvankam interagantaj. Kaj tiu ĉi afero mem ŝajnas al mi paradoksa.

- Akilo: Mi komprenas vian vidpunkton. Ĉu ni povas paroli pri izoleco, kiam ili vere interagas? Tamen, ni povus paroli pri proksima izoleco aŭ, pli bone, proksima sendependeco. La menso kaj la korpo interagas, sed la interago ne estas tiel, ke iĝas malfacile distingi inter la du.

- Testudo: Anstataŭe, mi pensas, ke vi nun asertas la malon ol tio, kion vi asertis ĝis nun. Se la menso ne kapablas distingi inter la mensaj kaj la korpaj voloj kiam elektas iun el la du, la influo de la korpo sur la menso estas grandega. Jen kial estas tre malfacile por mi distingi inter la korpo kaj la menso. Fakte, en tiu ĉi sfero, mi tuj pensas al la demando: se ekzistas korpaj voloj en mia menso, kiuj estas devigita de la ekstera mondo sur mia korpo, kiel mi povas esti certa, ke tiuj voloj, kiujn mi nomas "mensaj", tute ne estas influitaj kaj naskigitaj de la korpo mem?

- Akilo: Eble mi eraris... la fakto estas, ke la korpo influas la menson, sed la influo ne rekte esprimiĝas per volo. Ekzemple, komence kiam mi perceptas malsaton, tiu kompreneble devenas de korpa bezono.Poste mi mense produktas la volon pri satiĝi. Sekve tiu ĉi volo konkuras kun la aliaj voloj kaj mensaj kaj korpaj.

- Testudo: Do, la korpo instigas volojn al ni. Tiu ĉi ŝajnas tre granda interago inter la du. Kial mi volus satigi min kaj preferi tiun ĉi agadon al aliaj?

- Akilo: Aŭ vi vere bezonas manĝi por eviti la morton; aŭ vi volas senti la bonajn sensaciojn, kiuj estas senteblaj dum manĝado.

- Testudo: Iu el la du estas speco da devigo, pri kiu ni jam parolis. La dua estas alia afero. Eĉ iom stranga.

- Akilo: Kial stranga?

- Testudo: Vi asertis, ke mi povas havi la korpan percepton pri malsato. Poste, vi supozas, ke iu el la motivoj, pro kiuj mi povas elekti la volon pri malsatiĝo, estas alia korpa afero: la bonaj sensacioj de la manĝado. Denove la korpo, kiu influas eĉ niajn decidojn pri la voloj!

- Akilo: Mi ne scias, kiel respondi. Tamen mi estas certa pri la disigo inter menso kaj korpo, kvankam mi agnoskas, ke ili multe interagas.

- Testudo: Ĉu vi jam aŭdis ion pri la dopamino?

- Akilo: Jes... sed mi memoras nenion. Kio estas?

- Testudo: Estas substanco, kiu estas produktita en la cerbo.

- Akilo: Kia estas ĝia funkcio?

- Testudo: Ĝi donas al ni la sensacion de kontento. Kiam ni atingas taskon, kiu povas esti la nura manĝado, nia cerbo produktas dopaminon kaj ni fartas konenta.

- Akilo: Mi ne komprenis: kiam ni estas kontenta, ni produktas dopaminon?

- Testudo: Ne, estas la malo. Kiam ni produktas dopaminon, tiam ni fartas kontenta.

- Akilo: Nekredeble...

- Testudo: Jes. La fakto estas, ke problemo en la produktado aŭ en la sorbado de tiu ĉi substanco kaŭzas mankon da kontento.

- Akilo: Kial vi parolas pri dopamino?

- Testudo: Por montri ion, kio tre vere mirigis min: la korpo kaj la menso estas strikte rilataj. Ni havas korpan aferon (la malbona produktado aŭ sorbado de substanco) kiu influas mensan senton (la kontento). Se korpo kaj menso estus malpli interrilataj, ni povus vivi en korpo malbone funkcianta kun menso tre klara. Tamen malsano, tiom pli multe se cerba, rekte influas nian menson. Do, kio signifas libervolon, kiam eĉ nia menso ne estas libera de nia korpo?

- Akilo: Vi celas diri, ke nia korpo estas rekte influita de la medio, kaj nia menso estas rekte influita de nia korpo. Do, nia menso estas influita de la medio, kie la menso devus fari elektojn. Tiu ĉi estas ciklo kaj mi tute ne scias kiel eliri!

- Testudo: Ja... vi eble nun komprenas mian komencan dubon pri la koncepto de libervolo.

- Akilo: Tamen, persono, kiu estas sur la rando de abismo, ĉiam povas elekti la morton. Tiu estas la bazo de nia libereco.

- Testudo: Sed mi demandus al mi: se mi prenus la tutajn personojn de la Tero kaj, unu post la alia, tien mi metus ilin kaj observus ilian elekton, mi opinias, ke nur tre eta parto elektus la morton. Ĉu vi konsentas?

- Akilo: Certe. Tamen la libereco de tiu mortiga elekto restus.

- Testudo: Jes, sed mi demandus al mi ankoraŭ: kial nur eta parto mortigus sin? Finfine la elektoj estas du: morto kaj vivo. Kial ni ne atendas, ke almenaŭ la duono mortigu sin?

- Akilo: Ĉar, samtempe, preskaŭ ĉiu timas la morton kaj la perdon de siaj karuloj.

- Testudo: Kial ni timas la morton?

- Akilo: Mi ne scias. Eble ĉar ni ne scias, kion ni devus atenti. Ĉu nenio? Ĉu paradizo?

- Testudo: Se ni estus nuraj intelektaj estaĵoj kaj ni estus fronte al tiuj du ebloj, nenio kaj paradizo, ĉu ne estus prefera mortigi sin? Se estus nenio, tiam nenion ni sentus, ni eĉ ne ekkonscius pri la rezulto; do, nenia postosopiro. Se estus paradizo, estus sefina boneco kaj kontento.

- Akilo: Ja... sed la timo pri la morto estas tre multe influita de niaj emocioj kaj sentimentoj...

- Testudo: Finfine ni reiras tien: emocioj kaj sentimentoj estas io rekte influita de la korpo mem. Do, la demando restas: kiel iu povas decidi mortigi sin fronte al abismo?

- Akilo: Se la timo pri la morto estas io influita de la korpo, klare ni povas suspekti ian malsanon en la sinmortiganto.

- Testudo: Ĉu vi ne miras pri la fakto, ke granda nombro da personoj, fronte al tiu sama abismo, kondutus simile? Ni scias, ke ĉiu homo estas konsistigita de grandega nombro da ĉeloj. Kial miliardoj da homoj kondutos simile? Kial ili estus ĝenerale antaŭvideblaj?

- Akilo: Se ni uzas la korpajn kialojn por ekspliki la mensajn kondutojn, tiam kompreneble ni devas uzi la biologion.

- Testudo: Kio vi celas diri?

- Akilo: La ĉefa demando tie ĉi estas: kial la granda parto de la Teraj organismoj, inkluzivitaj eĉ la bestoj, kondutus laŭ la sama maniero fronte al abismo? Kiam ni parolas pri organismoj, la ĉefa ilo por ekspliki tiajn similecoj inter tiel malsimilaj specoj kaj diversaj organismoj estas la evolua teorio: la organismoj, kiuj emas mortigi sin, klare malpliigas ilian problablon je produkti idojn, kiuj havu la samajn emojn pri sinmortigo. Simple ili havus malmultajn eblojn pri transvivo: jen la kialo, pro kiu, post miliardoj da jaroj de evoluado, ni ne havas multajn ekzemplojn de tiaj organismoj.

- Testudo: Mi komprenas la evoluan vidpunkton. Sed mi pensas, ke vi ne kapablis klarigi ion. Se ĉiu organismo estas sub la influo de la medio, kiel asertas la evolua teorio, kaj ĉiu ulo estas konsistigita de miliardoj kaj miliardoj da etaj uloj, la ĉeloj, kial la tutaj organismoj de la Tero kondutus sammaniere? Ĉu ni devus atendi malsimilajn reagojn?

- Akilo: La kielo, per kiu ĉiu besto malproksimiĝus de la abismo, dependus de la besto mem. Sed lakialo estas la sama. Do, la varieco de la bestoj videblus en la kielo, ne en la kialo.

- Testudo: Kaj vi asertas, ke tiu ĉi simileco pri la kialo dependas de la evolua teorio. Mi komprenas. Do, imagu la jenan: se ni trovus planedon, kiu enhavu vivaĵojn, tamen eksterteranaj kaj tre malsimilaj al la Teraj vivaĵoj, ĉu ni povas aserti, ke eĉ ili kondutus sammaniere fronte al abismo?

- Akilo: Certe!

- Testudo: Kaj la homoj kaj la bestoj kaj eksterteraj bestoj kondutus sammaniere fronte al antaŭvitida ebla morto. Tamen, kiam vi parolis pri la kondutoj de la homoj fronte al la morto, vi parolis pri timo de la nekonato kaj timo de perdo de niaj karuloj, ĉu ne?

- Akilo: Jes.

- Testudo: Kaj tamen, la teraj kaj eksterteraj bestoj ne havus tiajn kapablojn.

- Akilo: Jes.

- Testudo: Do estas aliaj kialoj, pro kiuj la homoj ne mortigus sin. Kaj tiu ĉi pluaj kialoj precize estas tiuj, kiujn vi antaŭe menciis pri la evoluado: la uloj, kiuj emas sinmortigi, emas sinestingi. Tial la evoluado devige alportas mekanismojn, kiuj klopodas eviti la sinmortigon influante kaj la korpon (pensu pri la korpaj emocioj sub timo) kaj la menson.

- Akilo: Kiel ne?

- Testudo: Kaj tamen, post miliardoj da jaroj de evoluado, ĉu ekzistus ankoraŭ personoj sinmortigemaj?

- Akilo: Nepre!

- Testudo: Kial, laŭ vi?

- Akilo: Estas parto de la koncepto mem de evoluado. Ĝi estas la sumo de daŭraj mutacioj kaj natura selektado. Do, la mutacioj povas alporti diversajn strangajn kondutojn, kies manifestado ekzemple estas la sinmortigo.

- Testudo: Tiel, estas tiel sensenca pensi, ke la homaro, malgraŭ ĝia komplekseco, estu antaŭvidebla?

- Akilo: Ne... kaj tiu ĉi estus granda afero.